Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Papaverales qaysi tuqımlasqa tiyisli?
2. Kóknarlılar tuqımlası geografik tarqalıw haqında nelerdi bilesiz?
3. Papaveraceae Juss tuqımlasına tiyisli ósimliklerdıń vegetativ organlari dúzilisin túsintirip berin?
Fumariaceae (Shotaralılar) tuqımlası tuwısı túrleri nomenklaturasiniń analızı hám úyreniw qaǵıydaları
Sabaq maqset: Fumariaceae (Shotaralılar) tuqımlas túrleri nomeklaturasnıń analızı hám úyrenıw qaǵiydalar olardıń morfologik, biologik sondayaq dárilik qásiyetler haqındaǵı jana bilim, kónikpesın formaladırıw.
Identiv oqıw maqsetleri: Fumariaceae (Shotaralılar) tuqımlas túrleri nomeklaturasın analız ete aladı.
2. Fumariaceae (Shotaralılar) tuqımlas wákillerin morfologik hám biologik qásiyetlerin biledi.
Kerekli úskene hám materiallar : ósimlikler anıqlaǵishi, gerbariylar, súwretler, lupa, slaydlar.

Klassifikatsiyasi. Shotaralılar tuqımlası (Fumariaceae) Kóknarnamolar tuwıs (Papaverales) wákili esaplanadı. Bul tuwıs házirgi sistematik analizge kóre ush: Kóknarlılar (Papaveraceae), Báńdoshlar (Cannabaceae), Shotaralılar (Fumariaceae) tuqımlasların óz ishine aladı. Shotaralılar tuqımlası (Fumariceae) 17 gruppaǵa tiyisli 470 dana turdi óz ishine aladı. Bul tuqımlas wákillerinen Turkiston shotarasi (Fumariola turkestanica) hám Seversov búrmeqorasi (Corydalis severzovi) atlı túrleri Ózbekstan Respublikası “Qızılkitbına” kiritilgen.

Shotaralılar tuqımlası morfologiyalıq belgileri tárepinen kóknarlarǵa júdá jaqın turadı. Bıraq atalıǵınıń altı bolıwı menen parıq etedi. Japıraqları tamır moynında jaylasadı. Gúlleri shingil tárizli topgulda jaylasqan, eki jınslı zigomorf, gúlkeseshe japraǵı 4, atalıǵı 6, analıǵı 2 miywe japraqdan ibarat. Mıywesi ǵórekshe. Olar Orta Aziyada keń tarqalǵan. Shotara- Fumaria vaillantii den dárilik ósimlik retinde paydalanıladı.

Morfologiyalıq klassifikaciya.
Bul tuqımlas wákilleri morfologiyalıq belgilerine kóre kóknalılarǵa jaqın. Dárilik Shotara paqal kóterilip, tik ósıwshi ayrım waqıtlarda jatıp ósiwshi, boyı 20 -30 smge shekem , qonır-jasıl mum menen oralǵan bir jıllıq ot ósimlik. Japıraqları tamır moynında jaylasqan, quramalı, eki-úsh qırlı, bóleklerge bólingen. Gúlleri sozılǵan, 7-9 mm, aqshıl qızǵısh reńde, topguli shingil tárizli. Gulleri óz-ara simmetrik bolmaǵan (zigomorf). Gúldiń taj japraqlar eki sırtqı hám eki ishki japıraqlardan ibarat.
Eki jınslı. May-iyun aylarından gúlley baslap oktyabr ayına shekem gúllep mıywe beredi.
Mıywesi avgust ayınan baslap pise baslaydı. Mıywesi pútin ǵozasha. Ulıwma gúl formulası : Ca2, Co4 A6 G2.

Tarqalıwı : Orta jer teńizi, Evropa mámleketleri hám Arqa Afrikada keń tarqalǵan. Tundra zonalarında kem ushraydı. Tuqım 3-5 jıl dawamında topıraqta jasawshan bolıp qaladı. Optimal kógerip shıǵıw temperaturası 18-20⁰C ga teń. Azıq zatlarǵa bay bolǵan, jumsaq, kóbinese tómen karbonatlı qumli topıraqta jaqsı ósedi. Shotara egiliw ushın báhárgi shúdigarǵa ámel beriw kerek. Bir ósimliktiń maximal ónimdarlıǵı 15000 tuqımǵa shekem.
Quramı : Ósimliktiń gúllegen waqtındaǵı jer ústki bólegi dárilik shiyki ónim bolıp tabıladı.
Japıraqlarınıń iysi joq, biraq ashshı hám shor dámi bar. Jer ústki bóleginde 0,69 - 0, 76% alkaloidlar, C vitamini, Flavanoidlar, izoviteksin, rutin, fitosterollar, organic kislotalardan fumarik kislota ushraydı. Dárilik Shotara (Fumaria officinalis) tómendegi fenolik kislota hám flavanoidlardan: sinarin, ferul, izoxlorogen, xlorogen, kofein kislotalar, izoviteksin, izokersitrin ushrawı anıqlanǵan. Alkaloidlardan: protopin, kritopin, stilopin, skulerin, radikulit, fumarifitsin, kriptokavin, N- metilgidrastinlar tabılǵan.
Isletiliwi: Áyyemnen tiykarlanıp dástúriy medicinada Orta jer teńizine jaqın mámleketlerde paydalanılǵan. Házirgi kúngi ilimiy izertlewler nátiyjeleri bul ósimlikti ilimiy medicina ushın zárúrli esaplandı. Bolgariyada xalıq medicinasında gepatit (sari awrıwda ) keselligin emlewde, teride payda bolǵan jaralar, taspalar ushın paydalanıladı.
Medicinada Gemeopatiyada (bunda saw adamlarda arnawlı bir kesellik belgisin keltirip shıǵarıwı múmkin bolǵan dárilerdiń kishi dozasi menen nawqaslardı emlew), ot qapı jolları hám as-qazan ishek iskerligi buzılawı menen awırǵan nawqaslardı emlewde, ish qatıwı, cistit, hám bir qansha infeksiya aydawshı qural retinde isletiledi.
Tútinli ekstraktlar (kóknarlar tuqımlasınıń wákillerinde isletiletuǵın sıyaqlı ) ot jolların bosatıwda paydalı tasir kórsetetuǵın aktiv zatlardı óz ishine alǵanlıǵı anıqlanǵan, bunnan tısqarı ónim spazmlardi joǵatadı hám ot suyıqlıǵı ajırasıwın tártipke saladı. Ot qapı ótkir hám sozılmalı keselliklerinde bul ósimlik ekstraktların usnıs etiw múmkin. Bul ekstraktlar tasirida qarınıń joqarı bólegindegi awrıwlar joǵalatı, qabılınǵan etilgen azıq jaqsı sorıladı, kewil aynıwı, qusıw hám bas awrıwı joǵaladı. Sanaatda jún ónimlerin reńin sarı renge boyawda paydalanıladı

Qadaǵalaw ushın sorawlar: