Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Qadaǵalaw ushın sorawlar:
1. Ósimlikler sistematikasi tuwrısındaǵı bilimlerdi biliw qay dárejede áhmiyetke iye dep oylaysiz?
2. Binar nomeklatura degenimiz ne?
3. Ne ushin latin tili-uliwma jahon ilmiy terminologik til esaplanadı?
4. Latin tili tek tabiiy pánlerde qollanıladıma?


Equisetaceae (Qirqbuwinlilar) tuqımlası tuwisi túrleri nomenklaturasiniń analizi hám úyreniw qaǵiydalari.


Sabaq maqset: Qirqbuwınlılar (Equisetaceae) tuqımlas túrleri nomeklaturasnıń analızı hám úyrenıw qaǵiydalar olardıń morfologik, biologik sondayaq dárilik qásiyetler haqındaǵı jana bilim, kónikpesın formaladırıw.
Identiv oqıw maqsetleri: Equisetaceae, tuqımlas túrleri nomeklaturasın analız ete aladı. 2 Qirqbuwınlılar (Equisetaceae) tuqımlas wákillerin morfologik hám biologik qásiyetlerin biledi.
Kerekli úskene hám materiallar : ósimlikler anıqlaǵishi, gerbariylar, súwretler, lupa, slaydlar.

Ósimliktıń atı. Atız qirqbuwın — Equisetum arvense Qırıqbuwınlılar — Equisetaceae tuqımlasına kiredi. Atız qırıqbuwın kóp jıllıq, sporali ósimlik. Tamır paqalı uzın, buwınlı bolip, odan jer astına qarap jińishke qaramtir tamırlar, jer ústine bolsa 2 qıylı paqal ósıp shiǵadi. Tamır paqalda rezerv azıq elementlar toplanatuǵın túynekler bar. Ósimlik paqalı bahargi hám jazǵı boladı. Báhargi paqal bawırrang yamasa qizgish tusli, jumsaq, boyı 15— 20 sm bolıp, spora payda etedi. Bul paqal erte báharde ósip shıǵadı. Onıń ushqı bóliminda tuwrı xalka bolıp jaylasqan spora japıraqlardan shólkemlesken boshoksha tarakkiy etedi. Spora japıraqlar altı qirrli, bir-birine tıǵız jabıwǵan qalkon tárizli bolıp, orayından shıqqan jińishke bandorkali ózekke birigip turadi. Spora japıraqlarınıń astqı tárepinde qapshıǵımon sporangiyalar rawajlanadı etedi. Sporangiyalar ishinde sporalar payda boladı. S paralar jetilgennen son basaq sozladı, nátiyjede spora japıraqlar ajralıp ketedi, sporangiyalar jarladı hám olar ishinen shiqqan sporalar jerge shashıladı. qolay jerge túsken sporalar kógerip shiǵip, ósimteler, yaǵnıy qirıqbuwınıń jınıslıq nasline — gametofitga aylanadı. Ósimteler ikni uyli, bir jınslı bulib, birinshisinde tek atlıq jınıslıq organı — anteridiyalar, ekinshisinde bolsa analıq jınıslıq organı — arxegoniyalar rawajlanad . Tuqımlanǵan arxegoniyanın máyek kletkesı embrionǵa aylanadı, odan bolsa jas qırıqbuwın (jınısız naeli) ósip shıǵadı. Bahargı paqal sporalar jetilip hám shashılıp ketkennen keyin qurıp qaladi. Jazǵı paqal jasıl reńli, qatt, tap -top bolıp shaqlangan, japarqsız, boyi 50—60 sm, spora payda etpiydı. Bul paqal báharde ósip shiǵadi, gúzde qurip qoladi. Geografiyalıq tarqaliwi. Ósimlik keń tarqalgan bolıp, shol hám yarım shol rayonlarınan jerde ushraydı. Qırıqbuwın ósimlign tiykarınan, salma boylarıda, qumli otlarda, putalar arasında, toǵaylarda hám egisliklerde ósedi.

Atız qırıqbuwın — Equisetum arvense Qırıqbuwınlılar — Equisetaceae tuqımlasına kiredi. Atız qırıqbuwın kóp jıllıq, sporali ósimlik.