Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Apiwayı qaraǵaydıń miyweli.

Apiwayı qaraǵay hawanıń pataslanıwınan kúshli zıyanlaydı. Sonıń ushın xalıq jasaw orınların kóklemzarlastırıwda paydalanıw usınıs etilmeydi. Tek ǵana taw qıyalıqlarında kóklemzarlastırıw hám toǵay melioratsiyasında paydalanıw múmkin. Ózbekstan taw toǵaylarında, Chotqol taw-toǵay meliorativ tájiriybe stantsiyasında ápiwayı qaraǵay tiykarında jaratılǵan qaraǵayzarlar ósiwi hám rawajlanıwına qarap Rossiyada ósip turǵan qaraǵay toǵaylarınan qalıspaydı, sol sebepli usı tájiriybeni tawlı aymaqlarǵa usınıw xalıq xojalıǵına wlken payda keltiredi. Bul jerlerde (1100-1300 m teńiz qaddinen biyigirekte) 40-50 jıllıq qaraǵay terekleri 25-30 m biyiklikke shekem ósip, 28-35sm diametr payda etken.

Qrım yamasa Pallas qaraǵayı (Pinus Pallasiana Lamb.) boyı 35 m, diametri 50 sm jetetuǵın iri terek. Denesiniń qabıǵı toq kwl reńde, shaqalarıniki bolsa qızǵısh reńde. Búrtikleri konustárizinde, ushı ótkir, smola menen qaplanǵan. Japıraqları toyǵın jasıl, qattı, jıltıraq, ushı ótkir, boyı 15-16 sm bolıp, ápiwayı qaraǵaydikine salıstırǵanda eki márte uzın. Olar shaqada 2 den topar bolıp jaylasadı. Qubbası júdá iri. May ayında shańlanadı. Qubba shańlanıp tuxımlanǵannan soń úshinshi jıldıń báharinde jetilisedi. Jetilgen qubba sarı-qońır reńde, boyı 5-10 sm, ápiwayı qaraǵaydikine qaraǵanda iri boladı. Tuxımı da iri uzınlıǵı 6 mm, qanatshalı.
Bul qaraǵay da tuxımnan kóbeyedi hám ashıq jerlerde jaqsı ósedi. 500-600 jıl jasawı múmkin. Oq hám qaptal tamırları jaqsı rawajanadı. Bul qaraǵay suwıqqa da, ıssıǵada shıdamlı. Ol saya súygish bolıp, ápiwayı qaraǵayǵa qaraǵanda zúráátli topıraqtı qaleydi, qurǵaq ohakli, qumlı hám qumlaq topıraqlı jerlerde ásirese jaqsı ósedi. Aǵashı pisik, smolalı, ózegi sarı yamasa qızǵısh, átirapı sarı reńli. Qaraǵay xalıq xojalıǵında úlken áhmiyetke iye. Onıń aǵashınan kemesazlıqta hám turli binokorlik jumıslarında paydalanıladı. Onıń smolasınan skipidar hám kanifol alınadı. Qaraǵay ixota terekzarları payda etiw hám kóklemzarlastırıw maqsetlerinde egiledi. Ol Qrım, Kavkaz tawlarında, Orta jer teńizi mámleketlerinde ushırasadı. Bul aymaqlarda ápiwayı qaraǵay hám emen menen birgelikte ósedi yamasa tábiyiy taza qaraǵayzarlar payda etedi. Ukrainada kóklemzarlastırıw maqsetinde kóplep egiledi. Ózbekstanda Samarqand, Toshkent, Andijon walayatlarında hámde Piskent, Omonqwton, Oqtoshda onıń 100 jastan asqan terekleri házirde de jaqsı ósedi. Qaraǵaylar tuwısı wákilleri arasında Ózbekstanǵa eń tabıslı introduktsiyalanǵan qaraǵay túri esaplanadı.
Kelip shıǵıwına qarap tiykarǵı hám qaptal tamırlar boladı. Qaptal tamırlar keyin shıǵadı hám tiykarǵı tamırlardan átirapqa tarqalıp, tarmaqlanıp ketedi. Eki úlesli ósimliklerdiń tiykarǵı tamırı zarodısh (embrion, urıq) tamırshasınan payda boladı hám vertikal jaǵdayda jaylasadı, ósip rawajlanǵan sayın áste jerge tereń kirip baradı.
Qaptal tamırlar tiykarǵı tamır oǵına perpendikulyar yamasa bir múyesh astında jaylasıwı múmkin. Qaptal tamırlardan óz gezeginde shaqalanıp shıǵıwshı ekinshi tártiptegi, olardan úshinshi h.t.b. tártiptegi tamırlar shıǵadı.
Budan tısqarı qosımsha tamırlarda boladı. Olar tiykarǵı hám qaptal tamırlardan emes, al shaqadan, hátte japıraqlardan da shıǵıwı múmkin.
Geybir kóp jıllıq ósimliklerdiń qaptal tamırlarında qosımsha búrtikler payda bolıw qásiyetine iye, keyin ala bul búrtiklerden tamır nartları dep atalıwshı jańa jer ústi shaqalar ósip shıǵadı. Mısalı, shiye, cheremuxa h. basqalarda. Budan mádeniy ósimliklerdi kóbeytiwde paylanıladı.
Paqal – ósimliktiń tiykarǵı organlarınan biri bolıp, sırtqı kórinisi de hárqıylı. Paqaldıń tiykarǵı funktsiyası ósimliklerdiń putaq-shaqaların uslap kóterip turıw, suw hám onda erigen mineral zatlardı tamırdan japıraqlarǵa, japıraqtaǵı plastik zatlardı tamırǵa ótkiziwden ibarat. Paqal geyde zapas azıq zatlar hám suw saqlaǵısh ornı bolıp tabıladı.
Hártúrli ósimlikler paqalınıń forması hám uzın-qısqalıǵı boyınsha túrlishe. Domalaq, tsilindrtárizli, jalpaq, qabırǵalı hám kóp qırlı paqallar bar. Geybir toqımalarınıń normal emes ósiwi nátiyjesinde iyiliwshi, keń hám jalpaq bolǵan paqallarda ushıraydı (yasen), t.b.
Tik turatuǵın, yaǵnıy vertikal jaǵdaydaǵı paqallar menen oralıp yamasa shırmalıp ósetuǵın paqallarda boladı. Olar lianalar dep ataladı.
Ósimlik paqalınıń sırtı júdá hárqıylı geyde túksiz yamasa jumsaq túk penen qaplanǵan. Qalıń túk penen qaplanǵan yamasa tikenli (átirgúl – roza) paqalda bolıwı múmkin.
Gúlli ósimlikler paqalınıń uzın-qısqalıǵı hám júdá túrlishe bolıp, bir neshe millimetrden bir neshe on, hátte júz metrge shekem jetedi. Qaraǵay hám qaraqaraǵay denesiniń biyikligi 50 m ge, amerika mamont aǵashı yamasa sekvoyyaniki 140 m ge shekem jetedi.
Paqaldıń juwanlıǵı da hárqıylı. Afrikada ósetuǵın baobaba aǵashınıń diametri 10-12 m, Orta Aziyada ósetuǵın shınarlar denesiniń diametri 5-6 m boladı.
Hárbir shaqa tóbe búrtikten rawajlanadı. Tóbe búrtik shaqanıń buwınlar aralıǵı qısqarǵan hám bir-biriniń ústine cherepitsa sıyaqlı mingesken japıraq baslanǵıshları menen oralǵan baslanǵısh zarodısh (embrion). Tóbe búrtiktiń baslanǵısh japıraqları birlemshi meristemadan ibarat bolıp, paqaldıń ósiw konusı dep atalatuǵın ushqı bólimin qorǵaydı. Paqaldıń ósiw konusı tiykarında baslanǵısh japıraqtıń mayda dúmpeksheleri boladı. Keyin ala bul dúmpeshiklerden japıraqlar shıǵadı.
Birlemshi dúmpeksheler qoltıǵında ekilemshi dúmpeksheler jaylasqan bolıp, bulardan keyin ala paqaldıń qaptal shaqaları ósip shıǵıwına tiykar bolatuǵın qoltıq búrtikler júzege keledi.
Japıraq – gúlli ósimliklerdiń tiykarǵı organlarınıń biri bolıp, fotosintez, gazlar almasıwı hám transpiratsiya sıyaqlı birqansha áhmiyetli tirishilik funktsiyalardı atqaradı. Geyde ol zapas azıq zatlar toplaytuǵın jay esaplanadı hám hátte kóbeyiw funktsiyasında atqaradı. Japıraq mudamı shaqada jaylasadı. Japıraq, dáslep, shaqanıń tóbe bólimi esabınan, keyin ala óz esabınan ósedi.
Gúlli ósimliklerdiń rawajlanǵan japıraǵı úsh tiykarǵı bólimneń japıraq alaqanı (plastinkası), japıraq sabaqshası hám qaptal japıraqshadan turadı (bul tuwralı ótken temada toqtap ótildi).
Japıraq alaqanınıń ushınıń formasına qarap, shetleri ótkir (tal, terek), nayzaǵa usaǵan nishter japıraqlar (almurt, erik), topır, qalqan tárizli hám basqasha bolıwı múmkin.
Alaqanınıń betine qarap japıraqlar jalpaq (limon, fikus), qayırılǵan (tal), tolqınsıyaqlı (lola), búrmeli h.t.b.
Kóbinese japıraqlar beti hárqıylı túksheli boladı. Ulıwma formasına qarap, jipsıyaqlı, tsilindrsıyaqlı, góshli (etli), tayaqshaǵa usas, tiyin sıyaqlı (aq seksewil) hám basqa japıraqlar boladı.
Hárqıylı ósimlikler japıraǵınıń ómiri túrlishe boladı. Japıraqlar shaqada bir jıldan bes-altı jılǵa shekem jasawı múmkin. Ortasha klimat ósimlikleriniń kópshiliginde japıraq hár jılı gúzde tógiledi.
Mudamı jasıl aǵashlardıń japıraǵı bir neshe jıl jasaydı, mısalı, qaraǵaydıń iyneleri 3-5 jıl jasaydı, soń áste tógiledi hám jańaları shıǵıp turadı.
Joqarı ósimliklerdiń túrli organları hár qıylı wazıypanı atqarǵanlıqtan kóbinese formasın ózgertedi hám evolyutsiya protsessinde sonday metamorfozlanıp ketedi, geyde olardıń dáslepki jaǵdayın anıqlaw júdá qıyın boladı. Mısalı, gúldiń tajjapıraqları, murtshalar ózgergen japıraqlar. Barbaristiń tikenleri japıraqtan, dolananiki shaqadan payda bolǵan. O’simliklerdiń geybir organları sırtqı belgileri menen bir-birinen júdá úlken ayırmasına qaramay, kelip shıǵıwı bir qıylı boladı hám olar gomologik organlar dep ataladı. Mısalı, japıraq hám gúltajınıń tajıjapıraqları, nuxattıń sabaqshaları, barbaristiń tikenleri kelip shıǵıwı ulıwma bolǵanlıqtan gomologik organlar.
Ósimliklerdiń geybir organları sırtqı tárepinen bir-birine uqsas bolıwı hám birqıylı wazıypanı atqarıwı, biraq kelip shıǵıwı hár qıylı bolıwı múmkin. Bunday organlar analogik organlar dep ataladı. Mısalı, barbaris hám dolananıń tikenleri analogik organlar, sebebi olar sırtqı tárepinen bir-birine usaydı hám bir qıylı wazıypanı (qorǵaw wazıypasın) atqaradı, biraq kelip shıǵıwı hár qıylı (barbaristiń tikenleri ózgergen japıraq, dolananiki ózgergen shaqa).
Sistematikalıq jaǵdayı jaǵınan hárqıylı bolǵan ósimliklerdiń bir-birine jaqın sharayatta jasawı nátiyjesinde ayırım uqsas belgiler payda boladı, bunday sırtqı uqsaslıq konvergentsiya dep ataladı. Mısalı, Orta Aziya shóllerinde ósetuǵın qandım (tarangúlliler tuqımlasınan) hám alaputanıń (soralar tuqımlasınan) júdá kóp sırtqı belgileri menen bir-birine uqsas boladı.
Geyde, evolyutsiya protsessinde ayırım ósimliklerdiń bir organı reduktsiyalanadı, yaǵnıy jaqsı rawajlanǵan hám quramalı dúzilgen organlar ápiwayılasadı, yarım rawajlanǵan jaǵdayǵa túsip qaladı hám dáslepki wazıypasın joytadı. Dáslepki áhmiyetin joytqan hám pútkilley joq bolıp ketiw aldında turǵan organlar rudimentar organlar dep ataladı. Mısalı, shólde ósetuǵın aq seksewildiń japıraǵı reduktsiyalanıp, shaqalarınıń ushında rawajlanǵan juqa tiyinǵa (qabırshaqqa) aylanǵan.
Evropa aqqaraǵayı qumlaq, qumlı, suw saqlamaytuǵın zúráátli topıraqlı jerlerde jaqsı ósedi Iǵallı batpaqlı jerlerde óspeydi qurǵaqshılıqqa shıdamaydı. Ol sayanı jaqsı kóretuǵın terek Jas waqtında quyash tásirinen de zıyanlanadı. Aqqaraǵay Karpat tawında, Volinsk tóbeliklerinde hámde orta qubla Evropada qaraqaraǵay menen birgelikte teńiz qáddinen 400-1300 m biyikliklerdegi tawlarda ósedi. Ol Baltika boyında, Kavkazda, Qara teńiz boylarında egiledi.
Aǵashı ózeksiz, smola jolları joq, bir tegis reńde. Onnan qurılıs materialları taayarlanadı, kúkirt shóbi hám qutıları islenedi. Tereginiń qabıǵında smola jolları kóp bolıp, onnan joqarı sıpatlı skipidar alınadı. Ol sulıw kórinisli terek, parklerge, kóshelerge egiw usınıs etiledi.