Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Kóp miyweli arsha (Juniperus polycarpos C.Koch.) terek boıp, boyı 10-12 m ge, diametri 1,5 m ge jetedi. Shaqaları keń piramida formasında, qabıǵı qızǵısh-kúl reńde bolıp, maydalanıp túsip ketetuǵın mayda teńgeler menen qaplanǵan. Eki úyli. Shaqaları kelte, juwan, tuwrı yamasa iyilgen, tınıq jasıl reńde. Miyweli shaqalarındaǵı iyne japıraqlar teńge sıyaqlı bolıp, qarama-qarsı jaylasadı. Olar biraz búgilgen dúzilgen bolıp, shaqaǵa jabısıp alǵan. Japıraqlarınıń júzi tárepinde oval formasında yamasa sozılıńqıraǵan bezler bar. Teńgeleri keń máyekke uqsas yamasa romb-oval formsında, ushı to`mtoq dúzilgen, boyı 0,8-1,7 mm. jetilgen qubbalari kelte bandli, sharsıyaqlı, rozovıy yamasa qara-ko`k reńde bolıp, 4-6 ta teńgesiniń o`zara qosılıp o`siwinen payda bolg’an. Qubbada 4-6 dana tuxım jetiledi, olar tuxımsıyaqlı yamasa oval formasında bolıp, qırralı, qońır reńde. Bul arsha tuxımınan ko`beyedi. Taw qıyalıqlarındaǵı taslı topıraqlarda jaqsı o`sedi. Ol qurǵaqılıqqa, ıssıǵa hám suwıqqa shıdamlı. Aǵashı duradgorlikda isletiledi. Japıraǵınan efir mayı alınadı. Ol Kavkazda, Shıǵıs hám batıs Kavkaz artında tarqalg’an. Turkiya hám Irakda da o`sedi.
Turkmen arshası (Juniperus turcomanica Kom.) boyı 10 m ge, diametri 50 sm ge jetetuǵın terek. Shaqaları jayılǵan, eki úyli. Úlken jasta qabıǵı qızǵısh boladı. Shaqaları jińishke, japıraqları tikenli, 5-7 mm uzınlıqta. Olar teńgeshe sıyaqlı, ushı domalaq, biraz búgilgen bolıp, túbinde bezi bar, kishkene shaqaları tıǵız jaylasadı. Kubbası qara, diametri 1 sm bolıp, onda 2-4 ta tuxım rawajlanadı. Tuxımı jıltıraq, sozıq, oval túrinde bolıp, qonır reńde. Bul arsha taw qıyalıqlarındaǵı quwraq topıraqlı jerlerde o`sedi hám jasıl arshazarlar payda boladı, ol 700 jılǵa shekem jasaydı. Oraylıq Aziyada, solardan, Kopetdoǵda hám Balxash ko`li átirapında tarqalg’an. Shet mámleketlerde İran hám Irakda ushıraydı. Qurǵaqshılıqqa eń shıdamlı arsha túrlerinen esaplanadı.
Biyik boylı arsha (Juniperus excelsa M.B.) boyı 15 ge jetetuǵın, iri shaqaları tıǵız, oval formasında yamasa keń piramida formasında terek bolıp, shaqaları iyilip, jerge tiyip turadı. Dene hám shaqalarınıń qabıǵı qońır yamasa ashıq qońır reńde, shaqashaları bolsa toq jasıl, hawa reńde. iynejapıraqları jińishke, názik, zangori reńde. Bir úyli yamasa eki úyli terek. Qubbalarınıń diametri 1,5 sm bolıp, olar oval formasında, jasıl reńde jetilgende toq qızıl reńge kiredi. Onda 3-8 dana tuxım rawajlanadı. Tuxımı sozıq-oval sıyaqlı, qattı qırralı hám jıltıraq bolıp, ushı cho`tir. Bul arsha tuxımnan ko`beyedi. Ol ıssını jaqsı ko`redi, suwıqqa hám qurǵaqshılıqqa shıdamlı. Taslı, ohakli qurǵaq topıraqlarda jaqsı o`sedi. Arsha 500 jılǵa jasaydı. Ol japıraqlı hám basqa iyne japıraqlı terekler menen birge o`sip, qalıń toǵaylıqlar payda etedi.
Biyik boylı arsha ǴMA da, Qrım, Kavkazartında, Qara teńiz boylarındaǵı tawlı aymaqlarda, Bolgariyada, Kishi Aziyada tarqalǵan. Ol Odessada, Kievte, Poltavada hám basqa qalalarda dekorativ terek sıpatında keń tarqalǵan hám egiledi. Aǵashınan qálem islep shıǵarıwda, duradgorlikda hám qurılısta paydalanıw múmkin. Onıń shaqalarınan meditsinada hám parfyumeriyada isletiletuǵın arsha mayı alınadı. Bul arsha túri dekorativ terek sıpatında Qara teńiz boylarında egiw usınıs etiledi. Virginiya arshası (Juniperus virginiana L.) boyı 15-30 m ge jaqın terek. Shaqası tor oval sıyaqlı yamasa jayılǵan. Bul arsha denesiniń túbinen shaqalaydı, keyinirek bul shaqaları quwrap túsip ketedi. Qabıǵı kúlreń yamasa qońır-qızǵısh reńde, shaqaları jińishke, jasıl kúlreńde, to`rt qırralı. İyne japıraqları qarama-qarsı jaylasadı. Qaptal shaqası yamasa shaqalarındaǵı japıraqlar mayda, teńge sıyaqlı bolıp, uzınlıǵı 1-2 mm den aspaydı. Japıraqlarında uzınshaq smola bezleri bar. Kubbaları 5 mm uzınlıqta, shar formasında bolıp, birinshi jılı jetilisedi. Onda 1-3 tuxım rawajlanadı.