Nókis – 2023 Ósimlikler sistematikasi analizi hám latinsha (nomenklatura) atlarin oqıw qaǵiydalari

Qadaǵalaw ushın soraw:
1. Ephedraceae tuqımlas qanday sistematik belgilerge iye ?
2. Ephedraceae ózine tán belgileri?
3. Ephedraceae tuqımlas wákiller jasaw sharyatı qanday?
4. Ephedraceae tuqımlas wákiller tirishlik formaların?


Pinaceae (Qaraǵaylılar) tuqımlası tuwisi túrleri nomenklaturasiniń analizi hám úyreniw qaǵiydaları


Sabaq maqset: Pinaceae (Qaraǵaylılar) tuqımlas túrleri nomeklaturasnıń analızı hám úyrenıw qaǵiydalar olardıń morfologik, biologik sondayaq dárilik qásiyetler haqındaǵı jana bilim, kónikpesın formaladırıw.
Identiv oqıw maqsetleri: Pinaceae (Qaraǵaylılar) tuqımlas túrleri nomeklaturasın analız ete aladı.
2 Pinaceae (Qaraǵaylılar) tuqımlas wákillerin morfologik hám biologik qásiyetlerin biledi.
Kerekli úskene hám materiallar : ósimlikler anıqlaǵishi, gerbariylar, súwretler, lupa, slaydlar.


Qabila. Qarag‘aynamolar (Rinales) — Сосновые
Oila. Q arag‘aydoshlar (Pinaceae Lindl.) — Сосновые
Turkum. Qoraqarag‘ay (Picea A. Dietr.) — Ель
Turkum. Kedr (Cedrus Link.) — Кедр
Turkum. Qarag'ay, sosna (Pinus L.) — Сосна

Jup yamasa eki japıraqlılar sektsiyası

Ápiwayı qaraǵay (Pinus silvestris L.) boyı 30-40 m, diametri 1 m bolǵan terek. Qolaylı sharayatlarda 600 jılǵa shekem jasaydı. Denesiniń kabıǵı qalıń hám vertikal jarıqlı bolıp tómengi tárepi qońır, ústińgi tárepi toyǵın sarı yamasa qızǵısh reńde. Denesinen hám shaqalarınan juqa qabıq ajıralıp turadı. Terek dóńgelek formada siyrek shaqalar payda etedi. Qaraǵayzarlarda tómengi shaqaları quwrap, tógilip ketedi. Jetilgen qaraǵaydıń shaqaları oval formasında boladı.
Mayda shaqaları tuksiz, sarǵısh reńde. Kurtakları 6-12 mm uzınlıqta, uzınshaq oval túrinde qızǵısh gerbish reńli boladı. Qısta smola menen qaplanadı. Qaraǵay báhárde ósip baslaydı, eki túrli shaqa shıǵaradı: olardan biri uzın bolıp, qońır reńli teńgesheler menen qaplanǵan, ekinshisi teńge bolıp, ushınan bir jup iyne japıraq shıǵaradı, japıraqları 3-7 sm, qattı, sheti tisli kúl reńde, olar terekte 3-6 jıl saqlanadı. Ósiwden toqtawı menen shaqanıń ushıqı qaptal bólimlerinde kurtaklar payda boladı. İyne japıraqlarında smola hám efir mayları bar. Olar terektiń suwıqqa shıdamlılıǵın asıradı.
Jazda óse baslaǵan japıraqlar qoltıǵında shańshı hám tuxımshı qubbalar rawajlanıp, kelesi jıl mart-aprel aylarında shańlanadı. Shańshı qubbaları mikrosporachi japıraqlar jıyındısınan ibarat bolıp, oval formasında masaq payda etedi hám shaqada spiral halında jaylasadı. Hár qaysı mikrosporashı japıraǵınıń astında bir jup mikrospora jaylasadı. Mikrosprora ishinde júdá kóp mikrospora yamasa shańlanadı. Qaraǵay mikrosporaları (changları) domalaq formada bolıp, qaptal tárepinde eki pufaksimon búrtigi shıǵadı. Bul bolsa shańshınıń hawada tarqalıwına járdem beredi. Tuxımshı qubbalar uzın jas shaqalar ushında birewden yamasa ekewden payda boladı. Olar da shańshı qubbalarǵa uqsap ózek hám teńge japıraqlardan ibarat. Qubbada rawajlanıp atırǵan tuxım búrtigi máyekke uqsas teńgeshe bolıp, onda payda bolatuǵın arxegoniyda máyek kletka rawajlanadı. Tuxım búrtigi jetilisken waqıtta oǵan shańshı (mikrospora) túsip, tuxım jolı (mikropili) arqalı ózegine (nutsellusga) ótedi. Bul jerden mikrospora ósip chang nayshasına aylanadı hám ózektiń ishine kiredi. Bul nayshanıń antirediy kletkaları bólinip generativ hám bazal kletkalar payda etedi. Generativ kletka eki sperma payda etedi. Olardan biri kelesi jıl báhárde máyek kletka menen qosılıp onı integratsiyalastıradı. Tuxımlanǵan máyeke kletkadan murtak payda boladı. Onnan tuxım rawajlanadı. Solay etip shańlanǵannan soń ekinshi jılı gúzde qubba jetilisedi, bul waqıtta onıń boyı 3-6 sm, eni 2-4 sm ge jetedi. Jetilgen qubbanıń tuxımları tógilip qanatshalı bolǵanı ushın samalda tarqaladı. Tuxımı aq, qońır hám qara reńde oval túrinde, ústi júdá sıypaq boladı. 1000 dana tuxımınıń awırlıǵı 6 g átirapında.
Apiwayı qaraǵay tek ǵana tuxımnan kóbeyedi. Tuxımı sebilgennen keyin keyin 15-20 kúnde ónip shıǵadı (90%). Qaraǵaydıń bir jaslı nálshelerinde oq tamır rawajlanıp, paqalına salıstırǵanda 3-4 márte uzın boladı. Zúráátli topıraqta oq tamırı jerge tereń kirip, sońınan qaptal tamırlar shıǵaradı. Qaraǵay 10 jasınan 40 jasqa shekem tez ósedi. Jaqsı ıqlım hám topıraq sharayatlarında 80 jastaǵı qaraǵaydıń boyı 30 m ge shekem jetedi. Qurǵaq, ıǵallı yamasa batpaqlı topıraqlarda, qara topıraqlı jerlerde jaqsı óspeydi. Ol tawlı jerlerde jaqsı ósedi. Sayan tawlarında teńiz qáddinen 1500 m ge shekem teńiz qáddinen biyik bolǵan jerlerde kóp tarqalgan. Ol Kavkaz hám Qrım tawlarında da jaqsı ósedi. Qaraǵayzarlarda jáne qara qaraǵay, tilaǵash, kedr hám tereklerden emen ushırasadı.
İyne japıraqlılar tiykarınan ıǵallı jerlerdiń ósimligi. Olar Evraziyanıń arqa zonasında hám Arqa Amerikanıń kóbirek arqa aymaqlarında, ayrım túrleri tropik mámleketlerde de ushırasadı. Apiwayı qaraǵay suwıqqa hám ıssıǵa shıdamlı terek, lekin hawanıń qurǵaqlıǵınan zıyanlanadı. Shaqasınıń siyrekligi onıń jaqtı súygish ósimlik ekenliginen derek beredi. Qaraǵay botanika baǵında ósirilgende 10 jasında boyı 4,5 m ge jetken, hár jılı ortasha 55 sm den ósken.
Apiwayı qaraǵay toǵay zonalarında kóp tarqalǵan bolıp, MDHnıń ózinde aq 150 mln gektar maydandı quraydı. Topıraq ıǵallıǵın saqlap qalıw maqsetinde qaraǵayzarlar jaratılgan hám ihota qatarları jaratılǵan. Onıń aǵashı pisik hám texnikalıq qasiyeti júdá joqarı bolǵanlıǵınan xalıq xojalıǵında úlken áhmiyetke iye. Onnan kemesazlıqta, vagonsazlıqta hám mebel islep shıǵarıwda hámde bochka taxtası hám faner islewde paydalanıladı. Qaraǵaydan kanifol hám skipidar alınadı. Onıń qabıǵında oshlovchi hám gumin zatlar bar. Japıraǵında S vitamini bar. Qaraǵay hawanı túrli mikroblardan tazalaytuǵın fitontsid zat shıǵarıp turadı.