Nooziq-ovqat sanoatida standart talablari

Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish korxonalarida yangi texnologiyalarni 
qo‘llash va ularning ahamiyati 
  

---

Ma’lumki, sanoat tarmoqlari texnologiyasi va oziq-ovqat mahsulotlari ishlab 
chiqarish sohasiga ilmiy yangiliklarni joriy etish har bir biznesning iqtisodiy 
samaradorligining muhim shartidir. Innovatsiyalarni qo‘llash ko‘p holatlarda 
texnologik jarayonlarni intensifikatlashga samaradorligini oshirishga va tayyor 
mahsulotning 
sifatini 
yaxshilash, 
shuningdek 
xomashyodan 
ratsional 
foydalanishga yordam beradi.
Elektrotexnika, kimyo, fizika va biologiya sohasidagi progressiv ishlanmalar 
go‘sht, sut, qandolat, meva-sabzavot, mahsulotlarini ishlab chiqarish va saqlashda 
keng qo‘llanilmoqda. Quyida ana shu ilg‘or texnologik usullar haqida 
ma’lumotlarni keltiramiz.
Sun’iy dudlash usuli. Bu ishlanma tabiiy o‘tinning chala yonishidan hosil 
bo‘lgan tutun bilan dudlashga muqobil usulsifatida ishlab chiqilgan. Bu usulning 
asosiy afzalligi dudlash uchun sarf bo‘ladigan xarajatlarni va dudlash vaqtini 
tejalishidadir. Bunday dudlash uchun asosiy vosita koptil suyuqligi hisoblanadi. 
Koptil suyuqligi ziravorlar bilan birgalikda to‘g‘ridang‘to‘g‘ri go‘sht 
xomashyosiga qo‘shiladi. Bunda suyuqlikning go‘shti xom ashyoga singdirilishini 
tezlatish uchun elektr maydonidan foydalaniladi. Shunday qilib go‘sht 
mahsulotlarini klassik usulda dudlash uchun bir necha sutka zarur bo‘lsa, bu usulda 
dudlash uchun atigi 4-6 daqiqa yetarlidir.
Mahsulotlarni radioaktiv nurlanish bilan ishlov berish.
Bu usulni radurizatsiya usuli deb ham ataladi. Bu usuldan oziq-ovqat 
mahsulotlarida mavjud bo‘lgan patogen bakteriyalarning rivojlanishini susaytirish, 
mevalarning yetilishi jarayonlarini sekinlashtirish va ba’zi sabzavotlarning 
o‘sishini oldini olish uchun foydalaniladi. Shuningdek, bu usul mahsuldotlarni 
quritish va qoqlashda ham qo‘llaniladi.
Radurizatsiya mahsulotlarga termik ishlov berishdagi singari mahsulotning 
tashqi ko‘rinishi va ta’m ko‘rsatkichlarini o‘zgartirmasdan ularning saqlanish 
muddatini oshiradi. Shu narsa juda muhimki, butun dunyo sog‘liqni saqlash 
tashkiloti va BMT tamonidan o‘tkazilgan ko‘pgina xalqaro tadqiqotlarda 
mahsulotning tashqi ko‘rinishi va ta’m ko‘rsatkichlarini o‘zgartirmasdan ularning 

---

saqlanish muddatini oshiradi. Shu narsa juda muhimki butun dunyo sog‘liqni 
saqlash tashkiloti va BMT tamonidan o‘tkazilgan ko‘pgina halqaro tadqiqotlarda 
bu usullarning inson organizmiga salbiy ta’siri yo‘qligi ko‘rsatib o‘tiladi.
Ultrabinafsha nurlar bilan ishlov berish.
Bu usul ko‘pincha sut mahsulotlari, suv va donador mahsulotlarda mavjud 
mikroorganizmlarni, xususan bakteriyalar, viruslar, drojlar, zambrug‘larning 
halokatiga yuz tutish uchun o‘tkaziladi. Ikkinchidan, bu usul bilan konvervalash 
atrof-muhitga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. Eng asosiysi bu usul kimyoviy 
reagentlarni qo‘llashdagidan farq qilib, mahsulotlarda toksinlarni hosil qilmayda va 
ularning kimyoviy tarkibina ham deyarli o‘zgartirmaydi. Ultrabinafsha nurlarning 
samaraligi 265 nm (nano metr) to‘lqin uzunligida namoyon bo‘ladi. Ultrabinafsha 
nurlar xujayra membralari orqali o‘tib DNKni jarohatlaydi. Niderlandiya pishloq 
zavodida o‘tkazilgan oxirgi tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, ultrabinafsha 
nurlar bilan ishlov berish termofil bakteriyalarning miqdorini 99,3% ga 
bakteriofaglarni esa 99,99 % ga kamaytirgan.
Infraqizil (IK-nagrev) qizdirish. Bu usul oziq-ovqat mahsulotlarini pishirish, 
quritish, qovurish, dudlash va biokimyoviy jarayonlarni tezlashtirishda 
qo‘llaniladi. Bunday ishlov berishda mahsulotdagi vitaminlar boshqa biologik faol 
moddalar 80-90 foizga saqlanib qoladi. Shuningdek mahsulotlarning tabiiy rangi 
va ta’mi ham o‘zgarmasdan qoladi.
Bu usul konservantlar va boshqa kimyoviy reagentlarda foydalanmaslik uchun 
imkoniyat yaratib beradi. Bu usul bilan quritilgan mahsulotlarni suvda ivitganda 
ular dastlabki organoleptik va fizik-kimyoviy xossalarini tiklaydi.
Mahsulotlarni ultrayuqori (UVCH) juda yuqori chastotali (SVCH) toklar 
yordamida konservalash.
Bunday ishlov berish o‘zgaruvchan tokning yuqori chastotali elektromagnit 
maydoniga joylashtirilgan mahsulotning zaryadlangan qismlarining tez harakati 
natijasida haroratning 100° S va undan yuqori haroratgacha ko‘tarilishiga 
asoslanadi.Bunday ishlov berishning issiklik yordamida strilizatsiya qilishdan frqi 

---

shundaki, bunda mahsulotning hamma qismlarida harorat birdaniga ko‘tariladi va 
va haroratning tezligi mahsulotning issiqlik o‘tkazuvchanligiga bog‘liq bo‘lmaydi.
Ikkinchidan, mikroorganizmlarning halokati bu usulda tezroq ro‘y beradi.
Shuningdek, so‘nggi yillarda oziq-ovqat mahsulotlariga boyituvchi 
xomashyolar qo‘shib organoliptik va fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlarini yaxshilash 
borasida ham ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda.
Dunyoning xar bir mamlakati o‘zining saloxiyati va imkoniyatlaridan kelib 
chiqqan xolda o‘z xalqini turli tuman xildagi va assortimentdagi oziq-ovqat 
maxsulotlarini ishlab chiqaradi va taʼminlaydi.O‘zbekistonda xam qadim-
qadimdan zamon va makon talablaridan kelib chiqqan xolda oziq-ovqat 
maxsulotlari ishlab chiqarilgan xamda xalqimizga uning isteʼmoli uchun tuxfa 
qilingan. 
Oziq-ovqat maxsulotlari xillari va asartimentlarini tayorlashda va isteʼmolga 
yo‘naltirishda asosiy xom-ashyo va resurslar bazasi qishloq xo‘jaligida 
yetishtiriladigan turli xil o‘simlik va xayvon xom-ashyolari va resurslari 
xisoblanadi. 
Keyingi yillarda jaxonda shu qatori O‘zbekistonda xam oziq-ovqat maxsulotlarini 
ishlab chiqarish va uning sifati va xavfsizligiga katta axamiyat berilmoqda.Bu 
borada dunyodagi nufuzli ilmiy-tadqiqot institutlarini labaratoriyalarida xamma 
oliy taʼlim tasarrufidagi kafedralarni professor-o‘qituvchilari tomonidan xar-xil 
yo‘nalishdagi ilmiy-tadqiqot ishlari bo‘yicha nazariy va amaliy ishlar 
bajarilmoqda. Olingan ijobiy natijalar xalq xo‘jaligida ishlab chiqarishga 
yo‘naltirilmoqda. 
Oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarishda foydalaniladigan o‘simlik (qishloq 
xo‘jaligi yerlarida yetishtirilgan yoki tabiatda o‘sadigan o‘simliklar va xayvonot 
organizmlaridan tayyorlangan xom-ashyo va resurslari xamda kimyoviy sintez 
orqali olingan o‘simlik xayvonot xom-ashyolaridan va minerallardan olinadigan 
kimyoviy moddalarni analoglari ( o‘xshashliklari ) xisoblanadi. 

---

Bulardan tashqari oziq-ovqat maxsulotlarini tayyorlashda foydalaniladigan 
resurslarga suv xayvonlari , suv o‘tlari , mikroorganizmlar (achitqilar, 
mikroorganizmlar, fermentlar) foydalaniladi. 
Oziq-ovqat maxsulotlari klassifikatsiyasi bo‘yicha quyidagi guruxlarga 
bo‘linadi va xalq xo‘jaligida maxsus talablar asosida ishlab chiqariladi. 
1. Don, un, non, makaron maxsulotlari; 
2. Meva va sabzavot maxsulotlari; 
3. Qandolat maxsulotlari; 
4. Maza beruvchi maxsulotlar; 
5. Go‘sht va go‘sht maxsulotlari; 
6. Baliq va baliq maxsulotlari; 
7. Sut va sut maxsulotlari; 
8. Oziq-ovqat yog‘lari; 
9. Tuxum va tuxum maxsulotlari; 
Bu maxsulotlarni tayyoorlashda qishloq xo‘jaliklarida yetishtirilgan xom-
ashyo resurslariga, ularni tayyorlashga, saqlashga, jo‘natishga, qabul qilib olishga, 
kalibrlashga, joylashga, va boshqa talablarga qo‘yiladigan standart-normativ davlat 
tashkilotlari tomonidan reyestrga kiritilgan va tasdiqlangan xujjatlar bo‘yicha xom-
ashyolarni sifati va xavfsizligini tasdiqlovchi muvofiqlik va sanitar-gigiyenik 
sertifikatlarni talablari bo‘yicha qabul qilinadi va ularni ishlab chiqarishga 
yo‘naltiriladi. 

---

Bu ishlarni bajarishda qishloq xo‘jalik universitetini va institutini tamomlagan 
shu soxaga ixtisoslashga oliy maʼlumotli agranom mutaxasislar maʼsul 
xisoblanadi. 
Keyingi etap oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqarish. Oziq-ovqat 
maxsulotlarini klasifikatsiya bo‘yicha ular asosan 9 guruxga bo‘lingan. Xar bir 
guruxga oid oziq-ovqat maxsulotlarini tayyorlash uchun shu soxani bitirgan injener 
mutaxasislar masʼul bo‘ladi. Soxa mutaxasislari shu yo‘nalishda bo‘ladigan 
texnologik ishlarni bajaruvchi asbob , uskuna va mexanizmlarni ishlash usullarini, 
texnik talablarini, sozlash, ulardan unumli foydalanish va tayyorlanadigan 
maxsulotlarni davlat tomonidan tasdiqlangan normativ-mexanik talablarga 
mosligini taʼminlash bo‘yicha ishlab chiqarilgan tovarga masʼul xisoblanadilar. 
Ular ishlab chiqarilgan tovarlarni sifati va xavfsizliktalablari bo‘yicha, saqlash va 
tashish davridagi uni joylash, (upakovka) , saqlash (xroneniya) va isteʼmolchiga 
yetkazib berishdagi talablarga maʼsul bo‘ladilar. 
O‘zbekistonda bu soxa mutaxasislarni tayyorlovchi oliy dargox Toshkent kimyo-
texnologiya instituti, Buxoro kimyo-texnika instituti va Forg‘ona politexnika 
instituti “Oziq-ovqat maxsulotlari texnologiyasi”fakultetlari va kafedrasi. Lekin bu 
oliygoxlarda yuqorida keltirilgan klassifikatiyadagi mutaxasisliklarni faqat 
baʼzilari tayyorlanadi.(menimchya don, meva, o‘simlik moylari va ichimliklar 
bo‘yicha mutaxasislar tayyorlanadi, qolgan mutaxasisliklarni men yaxshi 
bilmayman! 
Oziq-ovqat maxsulotlarini ishlab chiqaruvchi tashkilotlar ularni isteʼmolchilarga 
yo‘llashlari ishlab chiqarilgan maxsulotlarni assortiment guruxlari va navlari 
bo‘yicha davlat tomonidan reyestrga kirgazilgan va tasdiqlangan normativ-texnik 
standart talablarga mosligi bo‘yicha labaratoriyalarida fizik-kimyoviy va 
organolentik tekshiruvlarini o‘tkazib, ularni sertifikatlarini taqdim etish lozim. 
O‘zbekiston Respublikasi Qonun xujjatlarida xar bir isteʼmolchi xarid qilinayotgan 
tovarlarni sifati va xavfsizligi to‘g‘risidagi maʼlumotlarni bilishlari lozimligi 

---

O‘zbekiston Respublikasini “Isteʼmolchilarni xuquqlarni ximoya qilish “ Qonunida 
takidlanganidek xar bir isteʼmolchi sifatli tovarlar va maxsulotlar bilan 
taʼminlanishi zarur. Xar qanday tovarlar guruxlari bo‘yicha standart talablari 
asosida markirovkalanadi (ishlab chiqarilgan vaqti va saqlash muddati ), shartli 
belgilar, shtrix kodlar, ishlab chiqarilgan tashkilotni rekvizitlari tashish usullari, 
shartalari va ishlab chiqarilgan tashkilot isteʼmolchilar oldidagi majburiyatlari 
(brak yoki sifatsiz maxsulotni xarid qilganlarga summasi qaytariladi yoki tovarni 
almashtiriladi va hokazolar). 
Oziq-ovqat tovarlari tovarshunosligi fanini nazariy va amaliy fan bo‘lgani uchun 
ijtimoiy, tabiiy, iqtisodiy, texnik fanlar bilan uzviy ravishda bog‘langan. Tovarlarni 
taxlil qilishda iqtisodiyot fani “tovar ishlab chiqarish”, “tovarni isteʼmol qiymati”, 
“tovarga bo‘lgan talab va taklif”, “savdoni xuquqiy va moliyaviy normalari 
xaqidagi normativ standart va qiymatni shakllanishi to‘g‘risidagi tushunchalarni 
ijtimoiy mag‘zini ochib beradi”. Oziq-ovqat tovarlarini isteʼmol qiymatiga baxo 
berishda matematika, kimyo, fizika, biologiya, meditsina, mikrobiologiya, texnik 
iqtisodiy axborotlar, kompyuter texnikasi va texnologiyasi, savdoda maxsulot 
sifatini kompleks boshqarish tizimini tashkil etish. Tovarlarni isteʼmol qiymatini 
o‘lchash mumkin, u baholanadi hamda davr va makon talablariga ko‘ra yangi 
texnika va texnologiyalarni bunyod etishiga ko‘ra doimo yangilanib, rivojlanib 
boradi hamda yuqori darajali isteʼmol qiymatga ega bo‘lgan xolda ishlab 
chiqariladi. 
Oziq-ovqat tovalari tovarshunosligi fani va uning nazariy va amaliy 
xususiyatlari tovarlarni isteʼmol xususiyatlarni o‘rganish, uni sifati va bahosini 
belgilovchi omillarni yaʼni xom-ashyo, standartlari va sertifikatlari, tayyorlash 
texnologiyasi, tovarlar klassifikatsiyasi, turi, navi, upakovkasi, tovar rekvezitlari, 
ishlab chiqarilgan va saqlash muddati, ishlab chiqarilgan tashkilotni adresi, telefoni 
ko‘rsatilishi lozim. 

---