«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

215 
shaharlarni iqtisodiy geografik o‗rganish tartibi haqida ilmiy-uslubiy adabiyotlarda 

ko‗pgina taniqli olimlarning ko‗rsatmalari mavjud. Albatta, shaharlarni o‗rganish,

avvalambor, ularning tarixi, kelib chiqishi, genetik xususiyatlarini tahlil qilishdan 
boshlanadi. Natijada, asosan, tarixiy manbalarga tayangan holda, o‗rganilayotgan
shahar yoki shaharlarning nima uchun aynan shu joyda va o‗tmishning aynan shu 
bosqichida vujudga kelganligi yoritilib beriladi.
Shaharlarni retrospektiv o‗rganish tarixiy tamoyilga binoan bajariladi: 
qo‗yilgan maqsad nuqtai nazaridan o‗tmish ma‘lum tarixiy davrlarga bo‗linadi va
har bir davrning shahar (shaharlar) shakllanishi va rivojlanishiga bo‗lgan ta‘siri 
tadqiq etiladi. Ammo, bu yerda tarixning ―ikir-chikiriga‖ o‗tib ketilmaydi,
geografiya tarix uchun emas, aksincha, tarix geografiyaga xizmat qilishi kerak.
Mamlakatimiz shaharlarini o‗rganishda ularni bunyod etilganligidan boshlab,
hozirgi kungacha bosib o‗tgan yo‗lidagi asosiy tarixiy, davriy voqealar qisqacha 
ko‗rib chiqiladi va ular mavjud borliqdan kelib chiqqan holda baholanadi.
Boshqacha qilib aytganda, shaharlarning tarixi vujudga kelgan va rivojlanib ketgan 
davr nuqtai nazaridangina emas (bu, asosan, tarixning vazifasi), balki ularning
hozirgi vaqtdagi holatidan kelib chiqib ham tahlil qilinadi. Tarixiy geografiya 
uchun esa har bir hodisa o‗sha davrdan kelib chiqib tahlil etilishi va baholanishi
lozim. Zero, Geraklit aytganidek, ―Ayni bir oqimga bir vaqtning o‗zida ikki marta 
tushib bo‗lmaydi‖. Chunki, ikkinchi marta kirganda oqim (suv) ham, unga
tushuvchi ham ilgarisidek emas, o‗zgargan bo‗ladi.
O‗rganilayotgan shahar yoki shaharlar tarixiga ko‗ra, ularning genetik turlari
ajratiladi, ―yangi‖ va ―eski‖ shaharlar guruhi aniqlanadi. Endigi sharoitda ―yangi 
shaharlar‖ni sobiq sovetlar davrida vujudga kelganligi bilan asoslash noto‗g‗ri.
Qolaversa, ―yangi shahar‖ tushunchasining o‗zi ham nisbiydir. Keng ma‘noda, 
yurtimizning yangi tarixiga muvofiq ―yangi shaharlar‖ deb ularni Turkiston
Rossiya tomonidan zabt etib olingan davr (XIX asrning ikkinchi yarmi)dan so‗ng 

---

---