«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

388 

Bu shuni anglatadiki, aholi umumiy aylanmasida tabiiy o'sish sur‘atining 

hissasi 30 yil ichida (1960-yildan 1991-yilgacha 0,73 – 0,69) 0.04, 2009-yilga esa

(1960-yildan 2009-yilgacha 0,73 – 0,66) 0.07 punktga kamaygan, ya‘ni aholi 
o'sishining foydaliligi borgan sari kamayib borgan. Ushbu barcha ko'rsatkichlar
hisoblashning oddiyligi bilan farqlanadi, lekin aholining takror barpo bo'lishi 
haqida to'liq tasavvurga ega bo'lish imkonini bermaydi, chunki ularga quyidagi
kamchiliklar xosdir: 
a) tug'ilish va o'lim darajalarining turlicha bo‘lishiga qaramay,
koeffitsiyentlarning bir xil kattaliklari qo'shiladi. Masalan, tabiiy o'sish sur‘atining 
koeffitsiyenti 10‰ bo'lganda, u quyidagicha hisoblanishi mumkin.
K
n-m 

= 20 ‰ – 10 ‰ = 10 ‰

K
n-m 

= 40 ‰ – 30 ‰= 10 ‰

bunda birinchi holatdagi aholi aylanmasi koeffitsiyenti 30‰ ni taslikil qilsa, 
ikkinchi holatda u 70 ‰ ga teng bo‗ladi.
b) tug'ilganlar va o'lganlarning mutlaq soni kattaligini yashovchanlik 
koeffitsiyentiga hisoblab chiqilayotganda tug'ilish va o'limlarning umumiy
koeffitsiyentlarini kattaligiga aholining yosh-jins tarkibi ta‘sir ko'rsatadi. Aholining 
takror barpo bo'lish xususiyatlari haqida to‘la tasavvurga ega bo'lish uchun yosh-
jins tarkibiga bog'liq bo'lmagan ko'rsatkichlardan foydalanish lozim. Aholining 
takror barpo bo'lish ko'rsatkichlariga quyidagilar kiradi:
• takror barpo bo'lishning brutto koeffitsiyenti; 
• takror barpo bo'lishning nctto koeffitsiyenti.

K

=
‰ ‰ 
‰ ‰
=

‰
‰

---

---

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

389 


5. Aholi takror barpo bo‘lishining brutto koeffitsiyenti.

Odatda, aholining 

ko‘payish rejimini o‘rganish uchun erkak va ayollar jinsiga mansub aholining
o‘sish sur‘ati alohida - alohida o‘rganiladi, ammo asosiy e‘tibor ayollar jinsiga 
mansub aholining ko‘payish rejimini o‘rganishga qaratiladi, chunki oxir - oqibat
inson avlodining ko‘payish manbai 


ayol
lar hisoblanadi. Shuning uchun ayollar o‘z 
hayoti davomida qancha qiz farzand ko‘rishi va ularning qanchasi o‘zi tug‘ilgan
paytdagi ona yoshiga yetishi haqidagi ma‘lumot demografik tahlil uchun juda zarur 
asos hisoblanadi. Shunday qilib, har bir ayolning reproduktiv, ya‘ni farzand ko‘rish
davri (15 – 49 yosh)da o‘rganilayotgan paytdagi tug‘ilish darajasi saqlangan holda, 
nechta qiz farzand ko‘rishi mumkinligini aniqlab beradi, ya‘ni ayollar o‘z umrida
ko‘rgan barcha qiz farzandlar umumiy sonining barcha ayollar soniga bo‘lgan 
o‘rtacha nisbati aholining

brutto ko‘payish koeffitsiyenti
deyiladi hamda 
quyidagicha hisoblanadi:

∑

Bu yerda, 
= aholi takror barpo bo‘lishining brutto koefftisiyenti ifodasi; 

δ = tug‘ilganlarning umumiy sonida qiz bolalar salmog‘i – 0,488;

𝑓

= ayollar yosh guruhlar bo‘yicha tug‘ilish koeffitsiyenti 

yig‘indisi.

Aholi takror barpo bo‘lishining brutto koeffitsiyentida o‘lim hisobga olinmaydi. 
№