«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

37 
firmalar faoliyati, aholi yashash manzilgohlari, assotsiatsiyalar, dehqon-fermer va 

uy xo‗jaliklarining iqtisodiy holatini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Bunda

asosiy e‘tibor mahalliy sharoit, mehnat resurslari, ishlab chiqarish aloqalari hamda 
istiqbolda rivojlanish masalalariga qaratiladi.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 
1.

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning qanday tadqiqot usullari mavjud?

2.

Tadqiqotlarda geografik taqqoslash usuli qanday amalga oshiriladi?

3.

Tarixiy usul deganda nimani tushunasiz?

4.

Geografik

tadqiqotlarda 
rayonlashtirish
usulining 
ahamiyatini
tushuntiring. 
5.

Statistik tahlil usuli nimaga asoslanadi? 

6.
Iqtisodiy-matematik modellashtirish usuli haqida nimalarni bilasiz? 

7.
Tizim-tarkib usuli deganda nimani tushunasiz? 

8.
Sotsiologik so‗rov usuli qaysi hollarda qo‗llaniladi? 

9.
Prognoz qilish usulining ahamiyatini izohlang. 

4-BOB. IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA FANINING 

SHAKLLANISHI 
Reja:

4.1. ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fanining shakllanish tarixi.

4.2. O‗zbekistonda ―Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya‖ fani ilmiy 
yo‗nalishlarining rivojlanishi.
4.3. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish va hududiy tashkil qilish 
tushunchalari.
4.4. Ishlab chiqarishni joylashtirishning klassik g‗oyalari. 

---

---

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

38 
Geografiya fanining rivojlanishi Antik davrga, mamlakatlar o‗rtasida hududiy 

(geografik) mehnat taqsimoti, ya‘ni har bir hududning o‗ziga xos tabiiy sharoiti va

resurslari, iqtisodiy geografik o‗rni, xalqlarning urf-odatlari va an‘anlari asosida 
ma‘lum bir mahsulotlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko‗rsatishga ixtisoslashishi
va ular o‗rtasida tovar ayirboshlash jarayonining shakllanishi davriga borib 
taqaladi.
Mamlakatlar o‗rtasida hududiy mehnat taqsimotining shakllanishi geografiya 
fanlari tizimida dastlabki iqtisodiy geografik tadqiqotlarning vujudga kelishiga olib
keldi. Qadimgi yunon olimi Strabon o‗zining 17 tomlik ―Geografiya‖ deb 
nomlangan asarida, aholining hududiy joylashuvi, mamlakatlar va hududlar
o‗rtasidagi tovar ishlab chiqarish va savdo-sotiq aloqalarini yoritgan. 
Ayniqsa, milodning V asridan XVII asr o‗rtalariga qadar bo‗lgan davrda
ishlab chiqarish kuchlarining sezilarli taraqqiyoti (foydali qazilmalardan keng 
foydalanish, metall eritish, ip va shoyi gazlamalar to‗qish, gilam, qog‗oz va chinni
buyumlar ishlab chiqarish, shamol va suv kuchidan foydalanish, kemachilikning 
rivojlanishi va dastlabki geografik kashfiyotlar, mamlakatlarning siyosiy, savdo va
madaniy markazlari sifatida shaharlar rolining ortishi, fanning taraqqiyoti, ichki 
bozorning shakllanishi) hamda davlatlar o‗rtasidagi savdo-sotiqning rivojlanishi
natijasida sharqiy yarimsharda 3 ta yirik mintaqaviy savdo markazlarining 
(Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo, Yevropa – Venetsiya, Genuya, Ginza Ittifoqi va
Yaqin Sharq) shakllanishi xalqaro bozorning yuzaga kelishi uchun shart-sharoit 
hozirladi. O‗z navbatida, kapitalning dastlabki jamg‗arilishi jarayoni, tabiiy fanlar
ravnaqi, xalqlarning millat bo‗lib shakllanishi, Buyuk geografik kashfiyotlar, aholi 
migratsion harakatlarining boshlanishi, xalqaro savdoning kuchayishi xalqaro
bozorlarning yuzaga kelishiga, mustamlakachilikning boshlanishiga va dastlabki 
iqtisodiy
hamda

iqtisodiy

geografik 
qarashlarning
ta‘limot 
sifatida
mujassamlashuviga olib keldi. 

---

---