«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

63 
Asta-sekin keskin raqobat kurashlari ostida, yuksalish va bo‗hronlar 

sharoitida milliy va xalqaro mahsulotlar va fondlar birjalari tizimi shakllandi, busiz

yirik ko‗lamdagi xalqaro savdoni iqtisodiy faoliyatning asosiy shakli sifatida 
aksionerlik jamiyatlarini tashkil etish va kapitalni jalb etish aslo mumkin emas.
Milliy xo‗jaliklarning turli sur‘atlarda rivojlanishi va umumiy rivojlanishdagi har 
xil sur‘atlar mavjudligi qonuniyati N.D.Kondratyev davrlarining turli mamlakat va
hududlarda ―kapitalizmning notekis rivojlanishi‖ga mos tarzda kechishda yaqqol 
namoyon bo‗ldi va dunyo xo‗jaligi tizimida bu turlicha nazariy va empirik
tadqiqotlar obyektiga aylandi. 
Shuningdek, amerikalik olim R.Vernonning (XX asr o‗rtalari) eksport
tovarining hayot sikli to‗g‗risidagi g‗oyasi ham yangiliklarning diffuziyasi va 
texnologik determinizm bilan bog‗liq.
Diffuziya kengayish va tarqalish xususiyatiga ega bo‗lishi mumkin. 
Birinchisida yangilikning amaliy tatbiq doirasi asta-sekin kengayib boradi,
ikkinchisida esa bu birin-ketin sodir bo‗ladi, yangilik biridan ikkinchisiga 
ko‗chadi. Xuddi shu xususda amerikalik iqtisodchi M.Porterning (1993)
markazdan chetga kashfiyotlarning, yangi texnologiyalarga asoslangan ishlab 
chiqarish tarmoqlarining ko‗chishi, bir mamlakatdan ikkinchi, uchinchiga va
boshqa darajalarga kaskadsimon o‗tishi, migratsiyasi haqidagi ilmiy ishlanmalari 
ham bor.
Sobiq Ittifoqning parchalanishi va mustaqil davlatlarning paydo bo‗lishi bilan 
geosiyosiy vaziyat o‗zgardi. Ana shunday sharoitda chegara atrofi mintaqalarini
o‗rganish, ―Markaz – chekka‖ (perifiriya) munosabatlarini tadqiq qilish masalalari 
ham ishlab chiqarishni tashkil etish bilan bevosita aloqadordir.
Jahon xo‗jaligi tizimi (bu tushuncha asoschisi amerikalik I.Vallerstayn), uning 
taraqqiyotidagi bosqichlar davriy, tarixiy xususiyatga ega. Bunday yondashuvni tik
emas, gorizontal, ya‘ni geografik jihatdan ham qo‗llash mumkin. Natijada, 

---

---