«Noshir» 2019 iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYA 

68 
ustki qismi morfologiyasi, o‗simliklar, hayvonlar va Iqtisodiy va ijtimoiy 

geografiyani ko‗rib chiqdi. Keyinchalik u ko‗p marotaba bu masalalarni qayta

ishlab chiqdi.
1845-1862-yillarda u umumiy tabiiy geografiyaga doir besh jildli ―Koinot,
dunyoni tabiiy tasvirlash tajribasi‖ nomli asarini nashr ettirdi. Tabiatni o‗rganishda 
A.Gumboldt geografik qarashlarida tabiiy, ilmiy, stixiyali materializm
pozitsiyasida turardi, ichki kuchlar ta‘sirida hech qanday o‗zgarishlar solmagan 
dunyoning materiyaviy bir butunligini ko‗rsatgan: ―Asosiy mening orzuim hamma
vaqt tashqi dunyo hodisalarini ularning umumiy aloqalarida, bir butun 
harakatlanadigan ichki kuchlar ta‘sirida uyg‗onadigan tabiatni quchishga
intilishdir‖. U asosiy e‘tiborini Yerning geografik qobig‗i tuzilishini o‗rganishga 
qaratdi, uning murakkab, sintetik xususiyatini tahlil qildi. A.Gumboldt
geografiyaning fan sifatida tuzilishi haqidagi eng ilg‗or g‗oyalarni ilgari surdi. U 
umumiy va regional geografiyaning bir butunligini yoqlab chiqdi, tabiatni,
qismlarning oddiy yig‗indisi kabi mexanik tushunishga qarshi bo‗ldi. Shuning 
uchun u tabiatshunoslikning bo‗lak xususiy tarmoqlari rivojlanishi bilan
geografiyaning yo‗qolib ketmasligini oldindan aytgan edi. A.Gumboldt shunday 
yozadi: ―Hududlarni maxsus tasvirlash – shubhasiz, umumiy geografiyaning eng
kerakli qismi hisoblanadi, biroq turli yerlarning eng serhafsala tasviri to‗plami ham 
yer shari florasini sanab chiqqanda, o‗sim-liklar geografiyasini tasavvur qilib
bo‗lmaganidek, tabiatga xos manzarani butunligicha tasavvur qilish imkonini 
bermaydi‖ (Isachenko, 1971-y. 190 b.). Geografiya o‗zining haqiqatda mavjud
bo‗lgan tadqiqot obyekti – Yerning geografik qobig‗i, vaqt va makonda uni hosil 
qiluvchi elementlari bilan o‗rganish hisoblanadi. Shuning uchun geografiya
ma‘lumotlar yig‗indisi emas, balki mustaqil o‗ziga xos xususiyatlariga ega fandir.
Tabiiyki, Gumboldt qarashlarida o‗z zamonasining ilmiy chegaralan-ganligi
ham aks etgan. U jamiyat xarakteridagi geografik hodisalarni tushinishda to‗g‗ri 

---

---