Nukus davlat pedagogika instituti

1924 -1929 yillarda alifbo va imlo masalalari: a) qisman isloh qilingan arab alifbosi va imlosiga jamoatchilikning munosabati (Ye.D. Polivanov, G‘ozi Olim Yunusov, Ashurali Zohiriy, A.Fitrat, Otajon Hoshim, Mannon Ramz, Botu, Elbek va b.); b) Turkologlarning Bokudagi qurultoyida alifbo va imlo masalalari; v) 1926 yilda O‘zbekiston Yangi Alifbe Markaziy Qo‘mitasining tashkil etilishi,unda alifbo va imlo masalalarining ko‘rib borilishi; g) 1926 – 1929 yillarda arab grafikasidan lotin grafikasiga o‘tish g‘oyasining faollashuvi; bu yillarda yuzaga kelgan lotin-o‘zbek alifbosining turli loyihalari haqida ma’lumot; d) 1929 yilning may oyida Samarqandda bo‘lib o‘tgan til-imlo konferensiyasi qarorlari.
Adabiy til, ma'lumki, ikki formada – og’zaki va yozma shakllarda halqqa hizmat qiladi. Ularning ikkalasi fikrni ifodalaydi, biroq bu vazifani bajarishda og’zaki shakl talaffuz va zshitishga, yozma shakl zsa yozishga, ko’rishga va o’qishga asoslanadi, chunki ulardan birining ifoda jihatini fizikg'akustik omillar, ikkinchisining ifoda jihatini zsa optikg'grafik belgilar tashkil qiladi. Og’zaki shakl yozma shaklga nisbatan birlamchidir, chunki u yozma shakl paydo bo’lmasdan oldin ham mavjud zdi, yozma shakl zsa keyin paydo bo’lgan. Shu bois u tilning og’zaki shakliga nisbatan ikkilamchi hodisa sanaladi, shunga qaramay yozma nutqning bir qator afzal jihatlari ham bor: u nutqning uzoq vaqt saqlanishini va uzoq masofalarga etib borishini ta'minlaydi (og’zaki nutq zsa bir paytda so’zlovchi va tinglovchi ishtirokida sodir bo’ladi). Yozma nutq insoniyatning o’tmishdagi ma'naviyg'ma'rifiy va ilmiy boyliklarini, jamiyatdagi progressiv g’oyalarini avlodlarga etkazib beradi, demak, ijtimoiy taraqqiyot sur'atini tezlashtirishga ham ijobiy ta'sir o’tkazadi, shuning uchun taniqli tilshunos olim L.R. Zinder uni inson tafakkurining buyuk kashfiyoti deb baholaydi.
O‘zbek lotin yozuvi - lotin grafikasiga asoslangan harf tovush (fonografik) yozuv turi. O'zbek xalqi va yozuvi tarixida 2 marta joriy etilgan. O'zbek yozuvini arab grafikasidan lotin grafikasiga o'tkazish haqidagi dastlabki qaror 1929 yil 15-23 may kunlari Samarqand shahri (O'zbekistonning o'sha davrdagi poytaxti)da bo'lib o'tgan respublika adiblari, til-imlochilari va umuman yetakchi ziyolilar ishtirokidagi konferensiyada qabul qilingan va bu qaror 1929 yil 10 avgustda tasdiqlangan. Samarqand konferensiyasida qabul qilingan “lotinlashtirilgan o'zbek alifbosi” 33 harf va bir belgi (apostrof)dan iborat bo'lgan. Konferensiyada singarmonizm o'zbek adabiy tili uchun xos hodisa deb topilishi va alifboga 9 ta unli uchun alohida harflar kiritilgani, shu asosda ishlab chiqilgan imlo qoidalari keyinchalik o'zini oqlamadi, amalda imloda boshdoqlik vujudga keldi, ayni bir so'z bir necha xil yoziladigan bo'ldi. Natijada bu masala 1934 yil yanvarda bo'lib o'tgan Til va imlo masalalariga bag'ishlangan respublika qurultoyida qayta muhokama qilinadi va alifboga tegishli o'zgarishlar kiritiladi. O'tgan asrning 30-yillari 2-yarmidan o'zbek yozuvini rus grafikasi asosida shakllantirish ishlari boshlanib, bu jarayon 1940 yilda yangi alifbo qabul qilinishi bilan yakunlandi. Shu yildan to O'zbekiston mustaqillikka erishgungacha bo'lgan davrda rus grafikasi asosidagi o'zbek alifbosining qo'llanishi rus tili mavqeining oshib borishi, hatto “ikkinchi ona tili” darajasiga ko'tarilishiga, o'zbek tili mavqeining esa pasayishiga, qo'llanish doirasining torayishiga olib keldi. O'zbekiston mustaqillikka erishgandan so'ng respublikada o'zbek yozuvini rus grafikasidan yana lotin grafikasi asosidagi yozuvga o'tkazish haqida fikr- mulohazalar o'rtaga tashlanadi. Bu masala bir yil davomida ommaviy axborot vositalarida keng jamoatchilik ishtirokida atroflicha muhokama qilinib, 1993 yil 2 sentyabrda O'zbekiston Respublikasining “Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida”gi qonuni e'lon qilindi. Yangidan qabul qilingan o'zbek alifbosi 31 harf va bir tutuq belgisi (apostrof)dan iborat deb belgilandi: Aa — rus grafikasidagi “a” tovushi, Bb - “b”, Cc - “s”, Dd - “d”, Ee - “e”, Ff - “f”, Gg - “g”, Hh - “h”, Ii - “I”, Jj - “j” (jonli, jo'ra), Kk - “k”, Ll - “l”, Mm - “m”, Nn - “n”, Oo - “o”, Pp - “p”, Qq - “q”, Rr - “r”, Cc - “s”, Tt - “t”, Uu - “u”, VV - “v”, Xx - “x”, Yy - “y”, Zz - “z” Çç - “ch”, Ğğ - “g'”, Jj - “j” (ajdod), Ňg - “ng”, Ŏŏ - “o'”, Şş - “sh”, (‘) tutuq belgisi (apostrof). Ushbu alifboni va shu asosda tayyorlangan “O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ni muhokama qilish jarayonida bir qator taklif va tavsiyalar qilindi.
Punktuatsiyasi yozuvdan keyin paydo bo‘lgan va ijtimoiy funksiyani ifodalagach, grafikaning tarkibiy qismiga aylangan. Eng qadimgi yozuvlar ko‘proq piktografik (rasm-surat vositasida fikr ifodalash) yoki logografik—alohida belgi (so‘z) vositasida fikr ifodalash harakterida bo‘lganligidan punktuatsiyasiga ehtiyoj sezilmagan. Keyinchalik, davrlar o‘tishi, ijtimoiy ongning o‘sishi va, shunga bog‘liq holda, yozuvning taraqqiy etishi munosabati bilan yozuvda punktuatsiyasi ishlatila boshlangan.
Punktuatsiyasining kelib chiqishi tillararo turli davrlarga to‘g‘ri keladi va ular turli xususiyatga ega bo‘lgan. Shuning uchun punktuatsiyaning kelib chiqishi punktuatsiyasi tarixi masalasi har bir xalq yozuv madaniyati tarixi asosida o‘rganiladi. Punktuatsiyasiiing vujudga kelishida quyidagi asosiy omillarni ko‘rsatish mumkin. Bular o‘zbek tili uchun xam taalluqlidir. 1. Yozuv sistemasining murakkablashuvi — sintetik (piktografik) usuldan analitik (so‘zli, bo‘g‘inli va tovushli yozuv) usulga o‘tishi hamda yozuvning turli usullari, formalarining vujudga kelishi va taraqqiy etishi. 2. Punktuatsiyasiga ijtimoiy ehtiyoj, zaruriyatning tug‘ilishi: a) dastlab yozuvdagi grafemalarni (ishora, belgilarni) ajratish — bir belgini ikkinchisidan, bir harfli so‘zni ko‘p harfli so‘zdan, so‘z yoki ayrim nutq parchalarini ajratish — ehtiyojining tug‘ilishi; b) hodisalarni yozuvda aniq ifodalash (ko‘rsatish) ehtiyojining tug‘ilishi; v) yozuvdagi omonimik holatlarni farqlashga intilishning paydo bo‘lishi; g) yozuvning interpritasiya (izohlash, tushuntirish, ma‘no berish) harakteriga ega bo‘lishi kabi. 3. Til va tafakkurning dialektik taraqqiyoti tufayli turli xil harakat, holat va emotsional-ekspressiv munosabatlarni hamda turmush hodisalarini yozuvda ifodalash ehtiyojining paydo bo‘lishi; yozuv ijtimoiy funksiyasining o‘sishi: faqat tushuncha anglatish funksiyasidan ijtimoiy aloqa-aralashuvdagi turli xil munosabatlarni ifodalash vazifasini bajarish darajasiga ko‘tarilishi. 4. Yozuv funksiyasining ortishi: tarixiy shaxslar,urug‘ yoki qabilalar hayotini aks ettiruvchi oddiy «bitik tosh» yozuvidan milliy yozuv darajasiga ko‘tarilishi va turmushning barcha sohalarida keng qo‘llanilishi. Bu jarayon davomida yozuv: a) fikrni mantiqli bayon qilish; b) maqsadni to‘g‘ri ifodalash; v) fikrni ifodali va aniq bayon etish; g) turli xil psixik-emotsional munosabatlarni ifodalash funksiyalarini o‘tab keldi. 5. Turli yozuvlarning bir-biriga o‘zaro ta‘sir etishi. Masalan, rus punktuatsiyasisining shakllanishi taraqqiyotida G‘arbiy Evropa yozuvining; hozirgi o‘zbek punktuatsiyasisining shakllanishi va rivojlanishida esa rus yozuvi va punktuatsiyasisining barakali ta‘siri bor. 6. Ijtimoiy ehtiyoj, hayotiy zaruriyat va turmush talabi bilan yozuvga ayrim ishoralarning — qo‘shimcha ishoralarning kiritilishi, shu tufayli yozuvda ajratish usulining paydo bo‘lishi. Eng qadimgi yozuvlardagi ajratish usuliga ko‘ra, yozma matn uch xil yo‘l bilan ajratilgan: a) so‘zlar bo‘sh joy — interval vositasida birbiridan ajratilgan; b) so‘zlar nuqtalar vositasida o‘zaro ajratilgan; v) ayrim so‘zlar qizil rang bilan ajratilgan. O‘zbek punktuatsiyasisi tarixi, taraqqiyot yo‘llari ilmiy-nazariy asoslari masalasi ancha murakkabdir. O‘zbek punktuatsiyasisi tarixiga oid bu murakkablik, avvalo: 1) o‘zbek punktuatsiyasisi tarixining keng va chuqur tekshirilmaganligi va ilmiy asosda maxsus o‘rganilmaganligi; 2) qadimgi o‘zbek tili yodgorliklarini arab alifbosida bo‘lishi, ulardan ma‘lum qismini umumturkiy tillarga mansubligi; 3) o‘zbek tili yodgoliklarining yakka shaxslar — xattotlar tomonidan ko‘chirilganligi; 4) O‘zbekistonda matbaachilikning paydo bo‘lishi matbuot va nashriyot ishlarining rivojlanishi kabi masalalar bilan bog‘liqdir. O‘zbek yozuvi madaniyati o‘z tarixiy taraqqiyoti davomida bir qancha bosqichlarni bosib o‘tgan va har bir davr o‘z tarixiy xususiyatlary bilan alohida ajralib turadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Y.Abdullayev “Sovg’a” kitobi
2. Mardonqul Boltayev “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosi va imlosi” Toshkent 2003 y.
3. B.Mengliyev “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Qarshi 2004 y.
4. R.Jo’raqulov “Istiqlol alifbosi”
5. Sh.Rahmatullayev. O’zbek tilining yangi alifbosi
6. Internet ma’lumotlari www.ziyonet.uz