Nutqiy muloqotning sotsiolingvistik xususiyatlari

Nutqiy muloqot jarayoni nutqiy holatga mos ravishda turli xil shakllarda namoyon 
bo’ladi. Bunda kommunikatsiya ishtirokchilari muloqot jarayonining hosil qilishdan

---

415
ko’zlagan maqsadlatriga asosiy e’tiborlarini qaratadilar. Suhbat asnosida bir-birlarni 
yaxshi tushunib, jarayonning yanada jonli va qiziqarliligini ta’minlash maqsadida yaxshi, 
barakalla, to’g’ri, xo’sh, qani, albatta, bemalol, mayli va shu kabi ko’plab so’roq, iltifot, 
kechirim so’rash, tabriklash, minnatdorchilik izhor qilish mazmunidagi til vositalaridan 
foydalanadilar. 
Mahdum shart etib, peshonasig’a urib yi’g’ladi:
– So’zlag’ali til yo’q… Janobning oldilarida sharmisor, g’azabka sazovor bo’ldim… 
Ertalab uyg’onsaq, bepadar ojizamiz yo’q… Sarosima u yon bu yon yugurib turg’animizda, 
Mirzo Sultonalinikidan, qizingiz biznikida, degan xabar bordi. Biz ayollar bilan 
yugurishibkelsak, bir onda…
– Xosh, xo’sh?
– Anvar uni yo’ldan ozdirib, bu yerdan ham olib qochibdir… Harchand ichkari va 
tashqarini izlab, ushbu xatdan g’ayri asar topmadiq… Evoh!.. (A.Qodiriy “Mehrobdan 
chayon”)
Nutqiy muloqotning so’nggi bosqichi bu suhbat yakuni hisoblanadi. Har qanday 
muloqot bosqichi xayrlashish asnosida yakun topadi. Xayrlashish chog’ida katta birinchi 
bo’lib kichikka qo’l uzatadi. Tashrif buyuruvchining xizmat xonasidan biror masala hal 
etib bo’lingach, ketish oldidan o’tirgan holda qo’l uzatish nojoizdir. Bu paytda, albatta, 
tashrif buyurgan inson o’rnida qo’zg’alganda o’rindan turish va so’ng xayrlashish 
ham ma’naviy qadriyatladan hisoblanadi. Keksa insonlar tashrif buyurganda ijtimoiy
xodim eshikkacha kuzatib qo’yishi ham axloqiy odoblardan sanaladi. Xayrlashish ham 
boshqa bosqichlar singari verbal va noberval shakllarda ifodalanadi. Masalan, xayr, 
ko’rishguncha, yaxshi qoling, yaxshi boring, yana boshqa keling kabilar verbal shakllarda 
ifodalansa, aytilgan so’zlarga yana qo’shimcha tarzda qo’l harakati orqali yengil ta’zim 
qilish mumkin. 
– Xayr, xayr, – dedi mahdum, adras to’n bilan vidolashqandek. – Sen qizlaringni ozod 
qo’y, Nigor, dasturxon tayyorlab, choy qaynat, Fotihaga odamlar kelsa kerak. Sen, Ra’no, 
sochlaringni yuvib, sal odamshavanda bo’lib yursang bo’lmaydimi, qizim? (A.Qodiriy 
“Mehrobdan chayon”)
Muloqot jarayoni xotimalanish bosqichida suhbatdoshlar bir-birlari bilan 
xayrlashadilar. Xayrlashish ham milliy-ma’naviy, inson tarbiyasi va madaniyati aks 
etadigan xatti-harakatlari shakli, nutq odobi unsuri sanaladi.