Nutqiy muloqotning sotsiolingvistik xususiyatlari

2. Nutqiy muloqot jarayonida so’zlarning ohangiga e’tibor qaratish. 
Kommunikatsiya jarayonida insonning ohangi ham katta o’rinni egallaydi. Insonlar 
har qanday vaziyat va kayfiyatda ham eng ma’qul ohangni tanlashlari ularni ko’zlagan 
maqsadlariga erishishlariga yordam beradi. Suhbat chog’ida so’zlarni o’z o’rnida aniq 
va ravshan talaffuz qilish, muloyim ohangda gapirish adresantda adresatni tushunishni 
ham osonlashtiradi. Har bir so’zni vaziyatga mos ravishda turli ohangda ifoda etish 
mumkin. 
Masalan, “o’tiring” so’zini iltimos, talab, maslahat, ogohlantirish, buyruq, 

---

414
jerkish kabi ma’nolarni ifodalab kelishini misollar tahlili orqali ko’rsak.
— Marhamat, o‘tiring, — dedi Ismoil Yusupovich qarshisidagi stulga ishora qilib. 
— Tashakkur. — Siz men bilan ikki kun birga bo‘lasiz. (Sh.Xolmirzayev “Jarga uchgan 
odam”)
— Shu, — dedi Ortiqali irg’ishlab. So’ng gap yo’q, so’z yo’q qishloq tomonga qarab 
o’qdek uchib keta boshladi. ... Yengil tortadilar. Oani, qizim, siz ham o’tiring, o’tirsinlar. 
Obbo oppoq qizim-ey. (X.To’xtaboyev “Shirin qovunlar mamlakati yoxud sehrgarlar 
jangi”)
3. Qaysi vaziyatda nima haqida muloqot qilishni bilish. Masalan, to’y va shu kabi 
xursandchilik, shodiyona marosimlarida o’lim va aza singari xafagarchilik, g’am, qayg’u 
haqida so’zlash ma’qul bo’lmaganidek, azada ham to’yu tantanadan gapirish yoki kulib, 
xursand otirish, bo’lar-bo’lmasga yonidagilarni gapga tutish joiz emas. Suhbatdoshning 
holati, kayfiyati, yoshi va ijtimoiy mavqeiga qarab muomala qilish farosatli kishining 
go’zal axloqini ko’rsatadi. Kommunikatsiya jarayonida yoshi va mavqei yuqori 
insonlarning so’zlarini tinglab, ularning ko’proq gapirishlariga imkoniyat berish lozim. 
4. Yoshi va mavqei yuqori insonlarga o’z o’rnida maqtov va xushomad