O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

I BAP. BAZAR YKDYSADYÝETINDE
KÄRHANA
 1.1.
Telekeçilik işi we eýeçilik
Telekeçilik (biznes) – raýatlaryň we olaryň birleşikleriniň harytlaryň, işleriň we hyz­
matlaryň bellibir görnüşlerini öndürmäge we ýerlemäge gönükdirilen hem­de bu işden 
peýda almaga gönükdirilen maksadalaýyk işidir. Bu işi amala aşyrmak önümçilik faktor­
lary diýlip atlandyrylýan serişdeleriň peýdalanylmagyny talap edýär. Olara (önümçilik 
faktorlaryna) zähmet, maýa, ýer, tebigy serişdeler, şeýle hem telekeçilik ukyby degişlidir.
Zähmet – adamyň we olaryň birleşikleriniň (kollektiwleriň) düşünjeli, energiýany sarp 
etmegi, tagalla etmegi we işleri ýerine ýetirmegi göz öňünde tutýan maksadalaýyk işidir.
Maýa giň manyda – harytlary we hyzmatlary öndürmek üçin adamlar tarapyndan 
döredilen serişdelerdir. Has dar manyda bolsa önümçilik işine goşantdyr. Ol jaýlary, desga­
lary satyn almak ýa­da gurmak, maşynlary, enjamlary we beýleki şoňa meňzeş zatlary ýa­ 
­da maddy däl aktiwleri (patentleri, ygtyýarnamalary, nou­hau we beýlekileri) satyn almak 
ýoly bilen amala aşyrylýar.
Tebigy serişdeler – tokaýlar, suw serişdeleri, howa basseýni, gazylyp alynýan peýdaly 
magdanlar, ösümlik we haýwanat dünýäsi görnüşinde tebigatda bar bolan ykdysady önüm­
çilik serişdeleridir.
Telekeçilik ukyby – adamyň özüne harytlary öndürmek, satmak üçin serişdeleriň iň 
gowy sazlaşygyny tapmaga we peýdalanmaga, oýlanyşykly, çözgütleri yzygiderli kabul et­
mäge, täzelikleri döretmäge ugurtapyjylyk häsiýetleriniň, başarnyklarynyň we ukyplarynyň 
toplumydyr. 
Telekeçilik işi iki görnüşde amala aşyrylýar, bu görnüşler eýe çiligiň peýdalanylýan 
emläge (maýa) bolan gatnaşyklary bilen häsi ýetlendirilýär:
1. Emlägiň (maýanyň) eýesi bilen önümçiligi gönüden­göni guraýjy (dolandyryjy, 
menejer) bir şahsda birleşýär. Şunda emlägiň (maýanyň) eýesi bolup durýan anyk şahsy 
tarap ýa­da adamlaryň topary öz maýasynyň peýdalanylmaly çygryny özleri kesgitleýärler, 
öz işlerini guraýarlar we bu işi önümleri (hyzmatlary) öndürmekden başlap olary ýerleşdir­
mäge çenli dolandyrýarlar.
2. Telekeçi gönüden­göni eýe (hususyýetçi) bolup durmazdan, işi eýesi bilen bag­
laşylan şertnamanyň esasynda amala aşyrýar. Bu bolsa telekeçiniň özüne hojalygy ýöret­
mek hukugynyň esasynda degişli bolan gozgalmaýan emlägi eýesiniň razylygy bolmaz­
dan satmaga, ony kärendä tabşyrmaga, girewine goýmaga, hojalyk jemgyýetiniň we 
şereketleriň esaslyk maýasyna gatanç hökmünde geçirmäge ýa­da başga bir görnüşde 
ygtyýar etmäge hakynyň ýokdugyny aňladýar. Kärhana degişli beýleki emläklere ol özbaş­
dak ygtyýar edýär, kanunda ýa­da beýleki kadalaşdyryjy namalarda bel lenilen ýagdaýlar 
muňa girmeýär.

---

9
«Eýeçilik» düşünjesi, adatça, iki manyda ulanylýar. Birinjiden, haýsydyr bir subýekte 
degişli emläk hökmünde. Ikinjiden, adam laryň arasyndaky maddy nygmatlary almagyň 
bellibir görnüşini gör kezýän gatnaşyklar hökmünde. 
Eýeçiligiň bolmagy, öňi bilen aşakdaky hukuklary göz öňünde tutýar:
– emläkden peýdalanmak hukugy;
– şu emlägiň getirýän netijelerinden peýdalanmak hukugy;
– bu netijelere öz garaýşyňa görä ygtyýar etmek hukugy. 
Raýat kodeksine laýyklykda eýeçiligiň döwlet, munisipal, hususy we beýleki 
görnüşleri ykrar edilýär.
Eýeçilik hukugy esasynda döwlete, şeýle hem onuň subýektlerine degişli bolan emläk 
döwlet eýeçiligi bolup durýar.
Eýeçilik hukugy esasynda şäherlere we obalara, şeýle hem beýleki munisipal birlikle­
re degişli bolan emläk munisipal eýeçilik bolup durýar.
Raýatlara we ýuridik şahslara degişli bolan emläk hususy eýeçilik bolup durýar.
Garyşyk eýeçilik eýeçiligiň dürli görnüşleriniň utgaşmagynda, mysal üçin, paýna­
malar bukjasynyň bellibir böleginiň (esaslyk maýadaky bölegiň) döwletiň eýeçiliginde, 
beýleki bir böleginiň bolsa hususy eýeçilikde bolan halatynda ýüze çykýar. 
Kanunçylyk umumy eýeçilik kategoriýasyny göz öňünde tutýar, ol iki ýa­da ondan köp 
fiziki şahslaryň eýeçiliginde bolýan we onuň bellenilen maksadyny üýtgetmezden bölüp 
bolmaýan (umumy eýeçilik hukuklarynda birnäçe fermerçilik hojalyklaryna degişli bolan 
traktor) ýa­da kanun boýunça bölünmäge degişli bolmadyk emläk hökmünde kesgitlenýär.
Ýurtda telekeçilik işi ýuridik şahsy döretmek bilen we döretmezden amala aşyrylýar. 
Öz eýeçiliginde, hojalygynda ýa­da gündelik dolandyrmagynda aýrybaşga emlägi bar 
bolan we özüniň şu emläk babatynda borçnamalary boýunça jogap berýän gurama ýuridik 
şahs diýip ykrar edilýär. Ol öz adyndan emläk we şahsy emläk däl hukuklary alyp hem­de 
amala aşyryp, borç edinip, kazyýetde talapkär we jogapkär tarap bolup biler. Ýuridik şahs 
bellige alnanda tassyklanan tertipnamanyň bolmagy ýa­da esaslandyryş şertnamasynyň we 
tertipnamanyň bolmagy hökmany bolup durýar. Olarda kärhananyň maksatlary, gurama­
çylyk taýdan gurluşy, dolandyryş edaralarynyň hukuklary we borçlary, şeýle hem esas­
landyryjylar bilen eýeleriniň arasyndaky esasy özara gatnaşyklar kesgitlenilýär. Ýuridik 
şahsyň ady we ýerleşýän ýeri hökmany suratda görkezilýär. 
Öz işiniň esasy wezipesi hökmünde peýda almak maksadyny öňde goýýan gurama­
lar (täjirçilik guramalary), şeýle hem peýda almak wezipesini öňde goýmaýan gurama­
lar (täjirçilik däl guramalar) ýuridik şahslar bolup biler. Täjirçilik däl guramalar sarp ediş
kooperatiwleri, jemgyýetçilik we dini guramalar, gaznalar we edaralar görnüşinde döredip 
bilerler. 
Gatnaşýanlaryň maddy we beýleki isleglerini kanagatlandyrmak maksady bilen, 
raýatlaryň we ýuridik şahslaryň agzalyk esasynda meýletin birleşmesi sarp ediş koopera­
tiwi diýlip ykrar edilýär, ol onuň agzalary tarapyndan emläk paý gatançlaryny birleşdirmek 
ýoly bilen amala aşyrylýar. 

---

10
Raýatlaryň ruhy ýa­da maddy däl isleglerini kanagatlandyrmak üçin olaryň bähbitleri­
niň umumylygy esasynda bellenilen tertipde döredilýän meýletin birleşme jemgyýetçilik 
we dini guramalar diýlip ykrar edilýär.
Raýatlar we ýuridik şahslar tarapyndan meýletin emläk gatanç larynyň esasynda döre­
dilýän, agzalygy bolmadyk, durmuş, haýyr­sahawat, medeni, bilim ýa­da jemgyýetçilige 
peýdaly beýleki maksatlary öňde goýýan täjirçilik däl gurama gazna diýlip ykrar edilýär.
Emläk eýesi tarapyndan dolandyryş, durmuş­medeni ýa­da täjirçilik däl häsiýetli 
beýleki maksatlary amala aşyrmak üçin döredilen we onuň özi tarapyndan dolulygyna ýa­
­da bölekleýin maliýeleşdirilýän gurama edara diýlip ykrar edilýär.
Täjirçilik guramalary bolup duran ýuridik şahslar hojalyk şereketleri we jemgyýet­
leri, önümçilik kooperatiwleri, döwlet we munisipal unitar kärhanalar görnüşinde döredilip 
bilner.