O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

Sorag we ýumuşlar
1. Kärhanalaryň esasy guramaçylyk-hukuk görnüşlerini sanap geçiň.
2. Şereketleriň esasy görnüşlerine gysgaça häsiýetnama beriň.
3. PJ-ni emele getirmegiň we onuň hereket etmeginiň aýratynlyklary nämeden ybarat?
4. Paýdarlar jemgyýetleriniň paýnamalarynyň esasy görnüşlerini we olaryň aýratynlyklaryny 
görkeziň.
5. Döwlet eýeçiligindäki kärhanalary saklap galmagyň zerurlygynyň nämeden ybaratdygyny 
düşündiriň we olaryň esasy görnüşlerini beýan ediň.
6. Kärende kärhanalaryny häsiýetlendiriň we onuň beýleki guramaçylyk-hukuk görnüşleriniň 
arasynda nähili orun eýeleýändigini aýdyp beriň. 

---

23
 1.5.
Kärhanalaryň topara bölünmesi
Işiň käbir görnüşlerini alyp barmak üçin, kärhana degişli döwlet edaralaryndan 
ygtyýarnama – resmi taýdan resminama almaly bolýar, şonuň esasynda bellibir möhletiň 
dowamynda işiň bu resminamada görkezilen görnüşini amala aşyrmaga rugsat berilýär we 
işiň şu görnüşini amala aşyrmagyň şertleri kesgitlenýär. 
Mysal üçin, nebiti, gazy we olary gaýtadan işlemekden alnan önümleri saklamak üçin
Nebit we gaz senagaty ministrliginden, senagat galyndylaryny we beýleki galyndylary 
ikinji gezek peýdalanmak, bir ýerde saklamak, ondan­oňa geçirmek we ýerleşdirmek üçin 
Tebigaty goramak ministrliginden, halkara derejesinde syýahatçylyk işini alyp barmak 
üçin syýahatçylyk baradaky döwlet komitetinden rugsat almak talap edilýär.
Kärhananyň hereket etmeginiň şertleriniň (salgyt möçberleriniň, esasy serişdelerden 
ulanyş tutumyny almagyň görnüşiniň, gümrük ýygymlarynyň we ş.m.) işiň häsiýetine we 
aýratynlyklaryna bagly bolup durýandygy sebäpli, işiň kärhananyň tertipnamasynda ýazylyp 
bellenilen ugurlarynyň sanawynyň ýokary ähmiýeti bardyr. Şunuň bilen bir wagtda döwlet 
möhüm makroykdysady proporsiýalary düzgünleşdirmek maksady bilen, halk hojalygynyň we 
senagatyň ileri tutulýan pudaklarynyň kärhanalary üçin ol ýa­da beýleki ýeňillikleri girizip biler. 
Häzirki zaman önümçiligi özara baglanyşykly birnäçe pudaklardan we önümçilikler­
den ybaratdyr. Bir pudagy beýleki pudakdan tapawutlandyrýan esasy alamatlar şulardan 
ybaratdyr: öndürilýän önümiň ykdysady maksady, sarp edilýän çig malyň we materiallaryň 
häsiýeti, önümçiligiň tehniki binýady we peýdalanylýan tehnologik prosesler, işgärleriň 
hünärlilik düzümi. Şu alamatlar boýunça aýry­aýry önümçilikler hem tapawutlandyrylýar. 
Şeýlelikde, senagat pu dagy özleri üçin ýa öndürilýän önümiň bir maksadynyň bolmagy 
ýa­da ulanylýan tehnologik prosesleriň umumylygy ýa­da gaýtadan işlenýän çig malyň 
birmeňzeşligi häsiýetli bolan senagat kärhanalarynyň jeminden ybaratdyr.
Kärhanany haýsydyr bir pudaga degişli etmek üçin getirilen ähli alamatlaryň bolmagy 
hökman däldir. Ykdysady iş tejribesinde agdyklyk edýän bir alamat peýdalanylýar. Mese­
lem, maşyn gurluşygynyň haýsydyr bir pudagyny emele getirmek üçin ýa önümiň bel lenilen 
maksadynyň umumylygy (stanok gurluşygy) ýa­da tehnologik amallaryň birligi (galwaniki 
ýa­da lak­reňk çalmak) hasaba alynýar. Maşyn gurluşygynyň ol ýa­da beýleki pudagyna 
goşulýan kärhanalar, köplenç halatda, zähmet gurallary hökmünde peýdalanylýan önümleri 
ýa­da tehniki taýdan çylşyrymly, uzak möhletli peýdalanylýan harytlary öndürýärler. Azyk 
senagatyna birleşen kärhanalar we önümçilikler azyk önümlerini taýýarlaýarlar. Metallurgiýa 
kärhanalaryny birleşdirmegiň esasynda tehnologik prosesiň umumylygy goýlandyr. Agaç 
işläp bejerýän senagat gaýtadan işlenýän çig malyň umumylygynyň esasynda emele getirilýär. 
Senagat pudaklaryny emele getirmek bellibir şertleriň bolmagyny talap edýär, olaryň 
iň möhümleriniň biri hem önümiň şu görnüşini ýerleşdirmek üçin sygymly bazaryň bolma­
gydyr. Islegiň ujypsyz bolmagy önümiň netijeli öndürilmegini we onuň ýerleşdirilmegini 
üpjün edýän kärhanalary döretmäge mümkinçilik bermeýär. Elbetde, bu ýörelge aýry­aýry 
ýagdaýlarda berjaý edilmän bilner. 
Ikinji möhüm şert degişli tebigy serişdeleriň bolmagy bolup durýar. Düzgün bolşy 
ýaly, bu senagatyň kömür, gaz, nebit çykaryjy we beýleki bir (mono) önüm öndürýän pu­
daklarydyr.
Ykdysady nazaryýetde we tejribede senagat pudaklaryny klassifi kasiýa bölmegiň esa­
synda goýlan aşakdaky esasy alamatlar peýdala nyl ýar:

---

24
– önümiň funksional maksady;
– önümçiligiň monopoliýalaşma derejesi;
– ykdysady özboluşlylyk.