O. Ýazmyradowa, A. Nabatowa KÄrhananyň ykdysadyýeti

Elektrohereketlendirijiniň hiliniň aýratyn görkezijileri
Ulanyş görkezijileri
(tehniki dereje görkezijileri)
Önümçilik-tehnologik 
görkezijileri (tehnologiýa 
görkezijileri)
Bellenilen maksadynyň 
görkezijileri
Iş sikliniň uzaklygy
Zähmet talap edijiligi
Sarp ediş kuwwaty
Material talap edijiligi
Peýdaly hereket täsiri
Energiýa talap edijiligi
Gaýry bellenilen maksat 
görkezijileri
Bir ölçege getirmek we 
standartlaşdyrmak
Ygtybarlylyk
görkezijileri
Bökdençsiz işlemek
Bloklaýynlyk
(ýygnamak)
Berkligi
Gaýry tehnologiýa görkezi­
jileri
Abatlap bolýandygy
Saklap bolujylygy
Ergonomiki
görkezijiler
Estetiki görkezijiler
Daşap bolujylyk görkezi­
jileri
Howpsuzlyk
görkezijileri
Ekologiýa görkezijileri
Ygtyýarnama­hukuk 
görkezijileri
– howpsuzlyk görkezijileri – önümiň ulanylýan ýa­da sarp edilýän mahalynda onuň 
adamyň howpsuzlygyny üpjün edýän häsiýetlerini häsiýetlendirýär;

---

119
– ekologiýa görkezijileri – önümiň ulanylýan ýa­da sarp edilýän mahalynda ýüze 
çykýan, daşky gurşawa edýän ýaramaz täsirleriniň derejesini kesgitleýän aýratynlyklaryny 
häsiýetlendirýär (daşky gur şawa taşlanýan zyýanly garyndylaryň düzümi, zyýanly taşlan­
dylaryň bol mak ähtimallygy we ş.m.);
– ygtyýarnama­hukuk görkezijileri – ygtyýarnama goragyny we ygtyýarnama aras­
salygyny häsiýetlendirýär. Olaryň birinjisi önümiň eksport edilmegi ýa­da satylmagy göz 
öňünde tutulýan ýurtlarda ýurtdaky oýlap tapyşlar üçin berlen ygtyýarnamalaryň awtorlyk 
şahadatnamalary we ygtyýarnamalary bilen goraglylyk derejesini kesgitleýär, ikinjisi bol­
sa öz çäklerinde hereket edýän, aýratyn hukuklary goraýan resminamalary bozmak howpy 
bolmazdan, önümiň şu ýurtda erkin peýdalanmak mümkinçiligini tassyklaýan häsiýet­
lerine baha berýär.
Önümçilik­tehnologik görkezijiler (tehnologiýa görkezijileri) şulary häsiýetlen ­
dirýär:
– zähmet talap edijiligi – bir önümi taýýarlamak (işiň, hyzmatlaryň birligini ýerine 
ýetirmek) üçin sarp edilen zähmetiň möçberi;
– energiýa talap edijiligi – bir önümi taýýarlamak üçin sarp edilen energiýa;
– bir ölçege getirmek we standartlaşdyrmak – önümde standartlaşdyrylan we bir ölçe­
ge getirilen şaýlaryň we bölekleriň näderejede bardygy, şeýle hem meňzeş önümler bilen 
deňeşdirilende bir ölçege getirme derejesi;
– bloklaýynlyk (ýygnamak) – önümiň düzüm böleginiň umumy möçberinde ýörite­
leşdirilen düzüm bölekleriniň paýy. Önümiň bloklaýynlygy ony gurnamagyň ýönekeýli­
gine şaýatlyk edýär. 
Bazar ykdysadyýeti şertlerinde sarp edijini diňe bir önümiň hili däl, eýsem oňa şu 
önüm bilen bagly ýokary hilli goşmaça hyzmatlaryň edilişi hem gyzyklandyrýar. Şu ýag­
daýda sarp ediji üçin hil şu görnüşde kesgitlenip bilner:
Q
ö
= f (Q
öh
Q
uhh
; Q
s
),
bu ýerde Q
öh
– önümiň hili; Q
uhh
– ugurdaş harytlaryň we hyzmatlaryň hili; Q
s
– hyzmatyň 
hili. 
Önümiň bäsdeşlige ukyplylygy diýip bazaryň bellibir şertlerinde, bellibir döwürde 
şu önümiň hili we ony satyn almak hem­de ulanmak (ýa­da sarp etmek) üçin harajat 
görkezijileri boýunça onuň anyk sarp edijiniň talaplaryny kanagatlandyrmak ukybyna 
düşünilýär. 
Sarp edijiniň şu önümi satyn almak we ulanmak (ýa­da sarp etmek) üçin harajat­
lary onuň sarp ediş bahasy hökmünde kesgitlenýär.
Harydyň bäsdeşlige ukyplylygy önümiň bäsdeşlige ukyplylygyna garanyňda has giň 
düşünje bolup durýar, sebäbi ol harydyň bazarda ýerlenýän şertlerini (mysal üçin, şertna­
malaryň täjirçilik şertleri, serwis hyzmatynyň derejesi we ş.m.) häsiýetlendirýän görkezi­
jileri hem öz içine alýar.
Bazar ykdysadyýetinde öndüriji kärhanalar tarapyndan önümiň hilini üpjün etmek 
onuň bäsdeşlige ukyplylygynyň möhüm elementi bolup durýar. Ösen ýurtlaryň tejribesi 
1960­njy ýyllaryň ortasyndan başlap bäsdeşikli göreşde agram merkeziniň önümiň ýokary 
hiline tarap üýtgändigini görkezýär, önümiň bäsdeşlige ukyplylygy 70­80% derejede hile 
baglydyr. Şonuň üçin hem bäsdeşikli göreşiň usullarynyň arasynda baha däl usullar ag­

---

120
dyklyk edýär, ýagny önümiň hilini, onuň ýerleniş şertlerini gowulandyrmaga hem­de satyn 
alyjylaryň aýratyn talap laryny üpjün etmäge we degişlilikde, ony ulanmagyň netijeliligine 
esa sy üns berilýär. 
Önümiň bäsdeşlige ukyplylygyna baha bermek 20-nji suratda görkezilen yzygider­
lilikde geçirilýär. Önümiň bäsdeşlige ukyplylygyna baha bermekde kadalaýyn parametr­
lere we şertlere seljerme geçirmäge ep­esli rol berilýär, şol seljermäniň çäklerinde anyk 
bazarda harydy satmagyň ýörelgeleýin mümkinçilikleri kesgitlenmelidir. 
Bäsdeşlige ukyplylygyň kadalaýyn parametrlerine we şertlerine önümiň hiliniň pa­
tent­hukuk görkezijilerini, şeýle hem söwdada tarif däl çäklendirmeleri (embargo, ygtyýar­
landyrma, önüm üçin sertifikatyň bolmagy, belgilemäge we gaplamaga bildirilýän ýörite 
talap lar we beýlekiler) degişli edilmelidir.