О е. X o ‘j a n a z a r o V, М. M ir s o V u r o V, Т. N o r b o b o y e V a ekologiya va barqaror taraqqiyot ta’limi

2
ni tuban o‘simliklar - suv o‘tlari ta’minlab beradi. Lekin S 0 2 
va O
2
gazlari suvda erigan holda bo'ladi, 
y o r u g ‘lik
6
S O
2
+ I
2
 N 20
-------------------------- ►=C&Hi20 6+ 6 0 2 + 6 H 20 1 (su v b u g ‘i)
6 7 4 k k a l en e r g iy a
- 8 0

---

EKOLOGIYA
Bu jarayonda hosil bo‘lgan kislorod bilan barcha tirik 
organizmlar, shuningdek o‘simliklar ham nafas oladi. Hosil 
bo‘lgan organik moddalardan hamma tirik organizmlar oziqlanadi.
0 ‘simlikiar biz uchun oziq-ovqat, kiyim-kechak, dori- 
darmon manbasi, qurilish materiallari uchun xom ashyo, yoqilg‘i, 
chorva mollari uchun yem-xashak vazifasini o‘taydi, chorva 
mollari esa, o‘z navbatida go‘sht, sut, teri, yog‘ kabi inson uchun 
zarur bo‘lgan mahsulotlami yetkazib beradi. Mutaxassislaming 
aniqlashicha, bir gektardagi o‘rmonzor kuniga 280-300 kilogramm 
karbonat angidriddan foydalanib, inson uchun kerakli organik 
moddalar (yog‘, oqsil, vitaminlar va hokazo) to‘plashdan tashqari, 
180-220 kilogrammgacha nafas olish uchun havo-kislorodni 
yetkazib berar ekan. Bundan tashqai'i, ular deyarli barcha 
mintaqalardagi tuproq qoplamini suv va shamol eroziyasidan, 
qolaversa, o‘zlari o‘sayotgan joylardagi tuproqning suv rejimini 
ham bir meyorda saqlab turadilar.
0 ‘simliklar dunyosi - yerdagi hayotning birlamchi 
manbaidir. Ular yiliga 380 milliard tonna organik modda hosil 
qiladi, buning 325 milliard tonnasi dengiz va okean o‘simliklariga, 
38 milliard tonnasi o‘rmonlarga, 6 milliard tonnasi o‘tloqlarga 
to‘g‘ri keladi.
Bir qator mamlakatlarda 
juda ko‘p o‘rmonlar kesilib, 
ulaming o‘miga katta-katta zavod, fabrikalar qurilmoqda. Ulardan 
chiqayotgan chiqindilaming atrof-muhitni ifloslantirishi ko‘plab 
nodir va noyob o‘simlik turlarining qirilib ketishiga sabab 
bo‘lmoqda.
0 ‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, atrof- 
muhitni, hayvonot va o‘simliklar dunyosini muhofaza qilishga 
alohida e’tibor qaratmoqda. 1992-yilning 9-dekabrida ((Tabiatni 
muhofaza qilish» to‘g‘risida, 1993-yilning 7-mayida «Alohida
-81 -

---

EK O LO G IY A
muhofaza qilinadisan hududlar» to ‘g ‘risida, 1997-yilning 26- 
dekabrida «О ‘simliklar dunvosini muhofaza qilish va undan 
oqilona foydalanish» to‘g‘risidagi qonunlar qabul qilindi. Ushbu 
hujjatlarda tabiiy sharoitda o ‘sadigan о ‘simliklar dunyosini, 
shuningdek takror yetishtirish va genofondini saqlash uchun ekib 
o‘stiriladigan yovvoyi o ‘simliklami muhofaza qilish va ulardan 
foydalanish haqida m a’lumotlar keltirilgan va vazifalar belgilab 
berilgan.
M a’lumki, har qanday turning yo‘qolishi uni tiklab 
boim aydigan oqibatlarga olib keladi, binobarin, yow oyi 
o‘simliklar qishloq xo‘jaligida ekiladigan madaniy navlami barpo 
etishda manba siftida juda katta rol o‘ynaydi. Hozirgi kunda 
dunyo bo‘yicha 500 mingga yaqin o'sim lik turi mavjud bo‘lib, 
shulardan 8 % i suv o‘tlari, 50 % dan ortig‘i gulli o‘simliklar, 27 
% i zamburug‘lar, qolganlari mox va lishayniklardir. Ochiq 
urug‘lilar - archalar 0 ‘zbekistonda o‘rmonlarni tashkii qiladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi hududida 4,5 mingga yaqin 
yovvoyi o‘simlik va 2000 dan ziyod zamburug‘ tur lari mavjud. 
Shundan 577 tasi dorivor, 103 turi bo‘yoqbop, 560 turi efir moyli 
о ‘simliklar hisoblanadi. Ular orasida jiddiy muhofazaga muhtoj 
ko‘pgina kamyob, endem va relikt turlar ham bor. Bunday 
turlaming soni 400 ta atrofida bo‘lib, ular 0 ‘zbekiston florasining 
10-12 % ini tashkii etadi.
Aholining 
tabiatga 
noto‘g ‘ri 
munosabati 
ham 
o‘simliklaming kamayib ketishiga sabab boMmoqda. Ayniqsa, 
keyingi yillarda qizil lola, sallagul, shirach va shunga o‘xshash 
nafis gulli o‘simliklaming juda kamayib ketganligining guvohi 
bo‘lib turibmiz.
0 ‘simlik turlarini saqlash va muhofaza qilish uchun 1979- 
yilda 0 ‘zbekiston “Qizil_kitobi”'>“Qizil kitobi” ta’sis etildi. Qizil rang - xavfli,
-
8 2
-

---

EKOLOGIYA
ta’qiqlovchi va man qiluvchi ramziy ma’noni anglatadi. “Qizil 
kitob” nabotot olamining kamyob, yo‘qolib ketish xavfi ostidagi 
turlari haqida mukammal ma’lumot beradi. Uning vazifasi - 
jamoatchilik va davlat idoralarini tabiat muhofazasi masalasiga 
jalb 
etishdan 
va 
turlar 
genofondini 
saqlab 
qolishga 
ко ‘ maklashishdan iborat.
0 ‘zbekiston florasining yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan 
163 turi “Qizil kitob”ning 1984-yilgi nashriga kiritilgan. Shuni 
esda tutish kerakki, “Qizil kitob” ning birinchi jildi (tomi) 
hayvonlar bo‘yicha bo‘lib, 1983-yilda nashr qilingan. 1998-yilga 
kelib, 0 ‘zbekiston “Qizil kitobi” ga kiritilgan o‘simlik turlarining 
soni 301 taga yetdi. 2009-yilda nashr etilgan 0 ‘zbekiston 
Respublikasining «Qizil kitobi» ga esa 321 ta o ‘simlik va 3 ta 
zamburug‘ turlari kiritilgan.
O'simlik dunyosini muhofaza qilish jarayonida keng omma 
ishtirok etgan taqdirdagina ijobiy natijalarga ega bo‘lish mumkin. 
Shundagina, biz kelgusi avlodlar uchun nabotot olamining bebaho 
boyligini saqlab qoldirgan bo‘lamiz.