О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

11-8384
181
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қисм, изоҳловчи қисм биринчи ҳисмдаги гап (бош гап)' 
шшг кесимини изоҳлагап;
ҳисмлар ва компонентлар ўзаро вергул билан аж- 
ратилган, дарак гап охирига нуҳта ҳўйилган; схемаси 
ҳуйидагича:
□
Болани пастдан тополмай, оёғининг учида юриб, ик- 
кинчи қаватга чиқаётган эди, «кимдир зинанинг усти- 
даги чироғини ёқиб юборди», Ҳожи бир чўчиб тушди 
ва юқорига қаради. (А. Қаҳҳор.)
Олти компонентли;
компонентлар боғловчи, сўз формалари, интонация 
орҳалп боглапган, 1-, 2- компонентлар -май, -иб равиш- 
дош формаси ёрдамида, 3-, 4-, 5- компонентлар интона- 
ция билан, 5-, 6- гаплар ўзаро ва боғловчиси орқали 
боғланган;
уч қисмдан иборат, 1-, 2-, 3 -компонентлар биринчи 
қисмни, 4- компонент иккинчи қисмни, 5-, 6- компонент- 
лар учинчи қисмни ташкил этгаи, қнсмлар интонация 
ёрдамида боғланган;
бир неча эргаш гапли қўшма гап + содда гап + боғ- 
ланган қўшма гап, биринчи қисм эргаш гаплар билан 
мураккаблашган;
қисмлар орасида бириктириш муносабати мавжуд;
қисмлар ва компонентлар ўзаро вергул билан аж- 
ратилган, дарак гап охирнга нуқта қўйилган; схемаси 
қуйидагича:
&
о
си-о
У чанқаб, уйга кирди-ю, йўлакда турган бочкадаги 
сувдан тўйгунча ичди; кейин печкада исиниб олиш учун 
шу ерга ўтирди-да, дарров ухлаб қолди. (Н. Остров- 
ский.)
Беш компонентли.
1-компонент -б равишдош 
формаси, 
2- компонент 
-ю юкламаси 4- компонент -да юкламаси ёрдамида 
боғланган, 8- компонент интонация билан боғланган;
икки қисмдан иборат, 1-, 2-, 3 - компонентлар бирин- 
чи қисмни, 4-, 5- компонентлар иккинчи қисмни ташкил 
этган, қисмлар интонация ёрдамида боғланган;
162
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

турлн типли (эргаш гаплм ва богланган) цўшма гап + 
боғланган қўшма гап, ҳар пккп қпсм кспгапиб мураккаб- 
лашган, биринчн қпсм уч гапдап, пккинчн қисм икки 
гапдан тузплган;
цисмлар ораснда бириктириш муносабатн мавжуд, 
пернод қисмларида турли, бир-бирига боғлпқ бўлмаган 
ҳодиса ёки ҳолатлар (биринчи қнсмда уйга кириб, сув 
ичнш, иккинчи қисмда печкада исиниб ўтнриш ва ух- 
лаб қолиш) ҳақида фикр юритилган, ана шу нкки ҳо- 
диса бириктирилган, бпр периодда баён қилинган;
қисмлар нуқталн вергул, компонентлар вергул бн- 
лан ажратилган, дарак гап охирига нуқта 
қўнилган; 
схемаси қуйидагича:
С Ь О -4 1 ]
Қўлидан ши келадиган бўлгач, отасининг қўлтиги- 
га кирди: бойнинг боласини кўтарди, сувини ташиди. 
(К. Яишн.)
Тўрт компонентли;
1-компонент -гач равишдош формаси орқали, 2-, 3-, 
4- компонентлар ўзаро интонация ёрдамида богланган;
икки қисмдан иборат, I-, 2- компонентлар бирипчи 
қисмни, 3-, 4- компонентлар иккинчи қисмни ташкил эт- 
ган, қисмлар интонация ёрдамида боғланган;
эргаш гаплп қўшма гап + боғловчисиз 
қўшма гап, 
ҳар икки компонент иккитадап гапдан тузилган, бирин- 
чи қисм эргаш гап билап кеиганиб мураккаблашган, 
иккинчи қисм тўртинчи компопент бплаи мураккаблаш- 
гдн, 3- компонентда 4- компонент учун ҳам умумий бў- 
лак (бойнинг — аниқловчп) мавжуд;
қисмлар орасида изоҳлаш муносабати мавжуд, би- 
ринчи қисм изоҳланувчи, иккиичп қисм изоҳловчи қисм, 
иккинчи қисм биринчи қисм эргаш гапли қўшма гап- 
нинг бош гапипи изоҳлаган (отасининг қўлтиғига ки- 
риб бойнинг боласини кўтарганлиги, бойнинг сувини та- 
шиганлиги баён қилинган);
қисмлар икки нуқта, компонеитлар 
вергул билан 
ажратилган, дарак гап охирига нуқта қўйилган; схема- 
^си қуйидагича:
[ОЕЭ
•
163
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Вахш ҳамон ўйноклаб оқар, унинг лойқа тўлқинла- 
ридан ҳосил бўлган оипоқ кўпиклар баланд кўтарилиб, 
майда ёмғир. томчиларидек атрофга сачрар, аммо эн- 
ди буни Шерали пайқамас, бутун хаёли ёшлик йилла- 
рида эди. (С. Қароматов.)
Беш компонентли;
1-компонент интонация ёрдамида, 2 - компонент -иб 
равишдош формаси орқали, 3- компонент аммо зидлов 
боғловчиси орқали, 4- компонеит ннтонация ёрдамида 
боғланган;
уч қисмдан иборат, 1-компонент биринчи қисмни, 
2-, 3- компонентлар иккинчи қисмии, 4-, 5- компонентлар 
учинчи қисмни ташкил этган, бириичи қисм интонация 
ёрдамида, иккннчи қисм аммо зидлов боғловчисп орқа- 
лн боғланган;
содда гап + эргаш гапли қўшма гап + боғланган қўш- 
ма гап, биринчи қисм бир гапдан, иккинчи ва учинчи 
қисмлар иккитадан гапдан тузилган, иккинчи ва учин- 
чн қисмлар мураккаблашган;
қисмлар орасида бириктириш муносабати мавжуд;
қисмлар ва компопентлар ўзаро вергул билаи ажра- 
тилган, дарақ гап охирига нуқта қўйилган; 
схемаси 
қуйидагича:
□ — О—с
У хиёнат қилишни ўйламаган эди, иложи борича 
ҳамма ишни яхшироқ қилишга ҳаракат 
этди, чунки 
ҳаммасини ўйлаб чиққан эди; лекин шунинг учун ҳам 
у қўмондонликка ярамайди. (Л. Толстой.)
Тўрт компонентлм;
1-компонент интонация ёрдамида, 2-, 3 -компонент- 
лар чунки, лекин боғловчилари орқали боғланган;
уч қисмдан иборат, 1-компонент биринчи қисмни, 
2-, 3- компонентлар иккинчи қисмни, 4- компонент учин- 
чи қисмни ташкил этган, қисмлар интонация ва лекин 
боғловчиси орқали боғланган;
бир 
(содда) гап + эргаш гапли 
қўшма 
гап + бнр 
(еодда) гап, иккиқчи қисм эргаш гап билан кенгайпб 
мураккаблашган;
қисмлар орасида бириктирпш муносабати мавжуд; 
биринчи ва иккинчи қисмлар ўзаро вергул билан 
ажратилган, иккинчи қисм ва учинчи қисмлар бир-бИ’
164
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ридан нуқтали вергул билан ажратилган, дарак гап 
охирига нуқта қўйилган; схемаси қуйидагич?,;
Бойларнинг кунглини хушламади: отини ушламади, 
остига либос гаимамади; ош тортди, сузган товоқни 
чошламади, ош тортганда ошнинг кетини-бетини торт- 
ди. (Ф. Иўлдош.)
Етти компонентлп.
V, 2-, 3-, 4-, 5- компонептлар интоиация ёрдамида, 
6- компонент -гаида формаси орқали боғлапгап.
Тўрт қисмдан нборат, 1- компонент биринчи қисмни, 
2-, 3- компонентлар иккинчи қисмнп, 4-, 5- компонснтлар 
учинчи қисмпи, 6-, 7- компонеитлар 
тўртинчи қисмнн 
ташкил этгап, қисмлар пнтонацпя ёрдамнда богланган;
бир (содда) гап + богловчнсиз қўшма гап + богловчи- 
снз қўшма гап + эргаш гаплн қўшма гап, иккинчи, учин- 
чи ва тўртпнчи қисмлар мураккаблашган;
қнсмлар орасида изоҳлаш мупосабатн мавжуд, би- 
риичи қпсмдагн ҳодиса пккмнчи, учинчн ва тўртипчп 
қисмлар томоиндап изоҳлапган, бнрипчи қисм изоҳла- 
нувчи, сўнгги қпсмлар пзоҳловчи;
биринчи қисмдаи сўиг иккн пуқта қўйилган, пккин- 
чи қисмдан сўпг пуқтали всргул қўйилган, компонент- 
лар ва бошқа қисмлар ўзаро вергул билан ажратилган; 
схемаси қунндагича:
□ЧЬ--
п
1
н
&Д1]НС>--
п
Узга гапли қўшма гап таҳлили
Ўзга гапли қўшма гапда сўзловчи (автор) фикри би- 
лан бмрликда 
бошқаларпинг ҳам 
фикри (гапи) ҳеч 
ўзгаришсиз ёки мазмунн сақланган ҳолда, грамматпк 
ва айрим лексик хусусиятларн 
ўзгартирилгап тарзда 
ифоталанган бўлади. Узга гапли қўшма гапларнипг ту- 
зилпши турлича бўлади, хусусатг, кўчирма гаплар тур- 
Ли тарзда берилиши мумкин. Мазмун ифодаланиши жи- 
ҳатидан кўчирма гап асосий бўлиб, автор гапи унн 
изоҳлаш хусусиятига эга бўлади, 
таҳлилда кўчирма 
гап ва автор гапларининг муносабатини аниқлашда ака 
шу хусусиятини ҳисобга олиш лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Таҳлил жараёнида кўчирма гап типларини ўзлаш- 
тирма гапга айлантириш ҳам талаб этилади, бунда бир 
неча компонентли ҳўшма гаплар содда гапга анланади, 
кўчирма гаплар иккинчи даражали бўлакларга, автор 
гапи бош ҳамда иккинчи даражали бўлакларга айла- 
нади. Натижада фикрни сиҳиқ тарзда ифодалаш наму- 
налари пайдо бўлади. Демак, ўзга гап таҳлилида сти- 
листик машқлар ҳам бажариш кўзда тутилади.
Узга гап таҳлилида 
автор гапининг кесимларига, 
тартибига ва интонациясига ҳам диққат қаратиш тақо- 
зо этилади. Автор гапининг интонацияси кўчирма ва 
автор гапларинннг тартпбига кўп жиҳатдап боглиқ бў- 
лишини уиутмаслик лознм.
Таҳлилда муҳим масалалардан бири ўзга гапнииг 
тиниш белгиларндир. Чуики ўзга гапли қўшма гапда 
тиниш белгилар жуда кўп — ёлғиз тарзда ҳам, қўшма 
тарзда ҳам қўллаииладики, буларнинг принципларини, 
ўрни ва моҳиятини белгилаш доимо муҳим аҳамиятга 
эгадир.