О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

ОРФОЭПИК ТАҲЛИЛ
Орфоэппя адабнн тпл талаффузини ўргапади. Езма 
нутқда орфографпя қандай муҳим аҳамиятга эга бўлса, 
оғзаки адабпй еўзлашувда орфоэпня ҳам шундай муҳим 
аҳамият касб этадн. Узбек адабий тилнда сўзнинг ёзи- 
лиши бнлан талаффузи, асосан, мос келади: бир қанча 
сўз ва сўз формалари қандай ёзилса, шундай талаффуз 
этилади. Лекнн шупга қарамасдан, ёзув билан адабий 
талаффуз орасида айрим фарқлар ҳам борлиги сезнлиб 
туради. Бундай номосликпи турли фонетик қуршовда 
келган уилн ва ундош товушларнинг талаффузида кўр- 
са бўладн.
Орфография (ёзув) билан орфоэпия (талаффуз) ўр- 
тасида пайдо бўлган айирма (фарқ)ларни дастлаб ик- 
кига ажратнб қарашга тўғрн келади: 1) талаффузда 
маълум бир шевага хос хусусиятларнинг акс этишн ту- 
файлн пандо бўладиган номослнк; 2) адабий талаффуз 
билан ёзув орасида пайдо бўладиган номослик. Орфо- 
эпик таҳлилда, асосан, кейинги номослик ўрганиладн. 
Шуни айтиш кераккн, ҳали ўзбек адабий тили орфоэпик 
нормалари узил-кесил пшлаб чикчлмаган, катта моно- 
графнк тадқиқотлар йўқ. Баъзи бир ишлар қилинган 
бўлса-да, ҳали уларнинг мунозара талаб томонларн 
анчагина.
Маълумки, бизнинг халқимиз келиб чиқишига кўра, 
камнда учта этник қатламдан, унинг тили ҳам уч лаҳ- 
жадан ташкил топгандир (қорлиқ, қипчоқ ва ўғуз лаҳ- 
жалари). Бу лаҳжалар кўплаб шеваларни ўзида бир- 
лаштирадн. Ҳар бир шеванинг тил системаси| сифатида 
ўз орфоэпик нормалари бўлади. Шеваларга хос айрнм 
орфоэпик нормалар баъзи ҳолларда адабий тилда сўз- 
ловчиларнинг талаффузига ўз таъсирини ўтказиб тура- 
ди. Бу эса шу нормаларнинг узоқ яшовчан эканлигинп 
кўрсатади. Орфоэпнк таҳлилда талаффуздаги шевачн- 
лик хусусиятлари ҳисобга олвдмайди. Адабий сўзлашув 
учуи норма деб ҳнсоблапган хусусиятлар таҳлил қили- 
нади.
Орфоэпия қоидаларп фонетик қонунларга суянади. 
Фонетик қонунлар эса маълум бир тилда сўзлашувчи
89
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

халқнинг артикуляцион нмкоинятларп асосида 
пайдо 
бўлади. Орфография қопдаларипп ншлаганда баъзан 
ёзувда унпфикацияга эришув мақсадида сунъийликка 
қам йўл қўйилади, яъпи фонетик қонунлардан четлаши- 
лади. Бунга морфологнк прпнцип мисол бўла олади. 
Худди шупдай «сунъинлнк» орфография билан орфо- 
эпия орасида номосликни 
келтирнб чиқаради. Бироқ 
бундай суиъийликлар орфография учун зарур ҳисобла- 
надп.
Орфоэпик таҳлилда эътибор фоиемаларнцнг ёзувда- 
ги шаклн ва талаффузи орасидаги номосликларни кўр- 
сатншга қаратиладн.
Орфоэпик таҳлил тартиби
1. Текст адабий тил талаффузида 
траискршхция 
билан ёзилади.
2. Сўз ёки сўзларпинг бирор морфемаси, товуши- 
нинг ёзилиши билан талаффузи орасндаги номослпк 
кўрсатилади].
3. Номосликии келтириб чиқарган сабаблар аниқ- 
ланади:
а) фонетик шароит;
б) тарихнн-традициои орфографик прнпцип ва та- 
лаффуз муносабати;
в) талаффузнннг (этимологик-график принципи асо- 
снда ёзилгап сўзларда) манба тил орфоэпиясига ало- 
қадорлигп;
г) талаффузда «оддий 
нутқ» 
(просторечие)нииг 
ўрии;
д) талаффузда экспрессиянинг кучи.
Орфоэпик таҳлил намунаси
Қиз катта гулдасталарни Погодинга ташлаб, Ҳалим 
бобонинг боғига чопиб кетди ва кўп ўтмай кўчатларни 
қўлтиқлаб келди. (Ш. Рашидов.)
Қъс кэттэ гулдэсгпэлэрнъ Пэгодънгэ тэшлэч, Ҳэлъм 
бэбэнъ(нг) бэғъгэ чэпъп кеттъ ва коп отмэй кочэтлэрнъ 
қолтъғлеп келдъ.
Қонтекстда ёзув бнлан талаффуз орасида учрандиган 
саккизта номослик кўзга ташланади. Шулардан бири икки 
марта такрорланган (чэпъп кеттъ, қолтъғлэп келдъ); 
олти хусусцят фонетик шароит талаби бнлан юз берган