О л и й ЎҚув юрт л а р и н и н г

Кўмакчи таҳлили тартиби
1. Келиб чиқиши ва лексик маъносини йўқотпш да- 
ражасига кўра тури (кўмакчими ёки кўмакчи отми экан- 
лиги).
2. Келишикларни) бошқаришига кўра тури.
Кўмакчи таҳлили намунаси
Умрдан ўтажак ҳар лаҳза учун 
Қудратли қўл билан қўяйлик ҳайкал.
(Ғ. Ғулом.)
Контекстда иккита кўмакчи бор: учун, билан.
учун — соф кўмакчи. Лексик маънога эга эмас, фа- 
қат грамматик маъносигина бор. Бош келишикдаги от 
ёки| олмош билан қўлланади ва сабаб маъносини ифо- 
далайди.
билан кўмакчисининг характеристикаси ҳам учун 
кўмакчисига берилган характеристикага ўхшаш. Фақат
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

билан сабаб эмас, воснта маъноснни англатадй, у бош- 
қаргап бўлак гаида тўлднрувчн бўлиб келадн. -
Йигирма минут кадар вақт ўггандан сўнг енгил 
таъэим билан Гуландом кириб келди. (Ойбек.)
Коптекстда учта кўмакчи бор: қадар, сўнг, билан.
сўнг — кўмакчп маъноспда қўлланувчи 
равишдан 
кўмакчига ўтгаи. Чиқпш келишнгидаги сўзга бирикади. 
Бу группа кўмакчилар цаторига бери, бўлак, ўзга, ке- 
йин, ташқари, бошқа, нари, бурун каби сўзлар киради.. 
Мисолда сўнг иш-ҳаракатиинг бажарилиши билан боғ- 
лнқ бўлган ваҳт муносабатнни билднрнб келяпти. У 
бошқарган сўз қ а ч о н ? сўроғига жавоб бўладп (қ а- 
ч о н кириб келди?— йигирма минут қадар вақт ўтган- 
дан сўнг кириб келди).
Контекстдагн билан, қадар сўзларпга ўхшаш кўмак- 
чилариинг таҳлнли юқорида берилди.
Музика 
садоси остида қадамлар 
илдамлашди. 
(Ҳ. Назир.)
Контекстда битта кўмакчи бор: остида. Кўмакчи от. 
Лексик маъноси сақланган. остида кўмакчи оти вертикал 
(тик) йўналишни билдиради. Бу тур кўмакчпларга таг, 
уст сўзлари ҳам кирадп. ост жўналиш, ўрпп-пант, чп- 
қиш келишиклари аффиксларини олиб, кўмакчи вази- 
фасида ишлатнлади. Мисолда у ўрин келишигида ке- 
либ, 
иш-ҳаракатнннг музика садоларпга мос бажари- 
лаётганлигн муносабатннп англатаётир.
Саврининг кўз олдида ҳали кетмон тегмаган, омоч 
кирмаган қўриқ ётарди. (И. Раҳим.)
Контекстда бнтта кўмакчи ишлатилгап: олдида. Кў- 
макчи от. Лекснк маъноси пўқолмаган. Бу кўмакчи от 
горизоптал 
(ётиқ, бўнлама) 
йўналишни 
билдиради. 
орқа, ён, ич кўмакчн отларн ҳам олд билан бир группа- 
га киради. Қўлланганда жўналиш, ўрин-пант, чнқиш ке- 
лишикларидан биринииг қўшимчасини олади. Бу гапда 
ўрин-пайт келишигида кслган. Иш-ҳаракатиинг кўз 
олдида юз берганлигн муиосабатинн ифодалаяпти. У 
бирнккан сўз қ а е р да? сўроғнни олиб. ўрин ҳоли вази- 
фасида келгаи 
(қ а е р д а ётарди?— Саврининг кўз ол- 
дида ётарди).
Яхши зеҳн солган киши бу куй орасида қишлоқ ра- 
диосидан гаралаётган музиканинг оҳиста, майин оҳанги 
етиб келаётганини пайқай оларди. (Ҳ. Назир.)
Қонтекстда бптта кўмакчн бор: орасида. Кўмакчи от. 
Лекснк маъноси маълум 
даражада сақланган. Гапда
ой
5-2384
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кўмакчилардек от ва олмошнинг маълум бир гап бўла- 
гн бўлнб келпшила кўмаклашадп. Ьу кўмакчп от ҳам 
вертикал, ҳам горизоптал йўпалиш билдирувчи 
(ўрта, 
бош каби) кўмакчи отлар ҳаторпга кпрадн. ора жўна- 
лиш, ўрин-пайт, чиқиш келншпкларн билап қўллани- 
лади. Мисолда у ўрпп-иайт келишигида келган. Орасида 
кўмакчи оти бу гапда иш-ҳаракатнипг куй орасида ба- 
жарилаётганлигнни англатаётир. Бу кўмакчп билан қўл- 
ланган сўз (куй орасида) гапда тўлдирувчи бўлиб кел- 
ган (н и м а орасида етиб келаётганини?—куй орасида 
етиб келаётганини).
Юклама таҳлили тартиби
1. Маъносига кўра тури.
2. Тузилишига кўра тури.
3. Гапга қандай модал маъно қўшгаилиги.
Юклама таҳлили намунаси
Ўшанда ҳам иморат холос-да, бошқа ҳеч нарса ййқ. 
(А. Қаҳҳор.)
Контекстда иккита юклама бор: ҳам, -да. 
ҳам — таъкид ва кучайтирув юкламаси, ушанда ол- 
мошининг маъносипи таъкндлаб ксляпти.
-да — таъкнд ва кучантирув юкламаси. Бу группага 
-у(ю), -ку, -оқ (-ёқ), ҳатто, ҳаттоки, ахир, ҳам юклама- 
лари киради. Тузилишига 
1
сўра аффикс юклама. Аффикс 
юкламалар сирасида -ми, -чи, -а(-я), -гина(-кина, -қина) 
каби юкламалар бор. Гапда айтплгап (ушанда ҳам имо- 
рат холос) фикрни таъкндлаш учуп қўлланган.
Гулдор палос,