O. M. Mirtazaev epidemiologiyadan amaliy mashg

Profilaktikasi. V gepatit profilaktikasi borasidagi tadbirlar majmuasi infeksiya manbalarini faol aniqlashga, tabiiy va sun’iy yuqish yo’llarini bartaraf etish hamda maxsus emlash o’tkazishga qaratilgandir.
Infeksiya manbaini aniqlash maqsadida barcha donorlar, homilador ayollar, xatarli guruhlarga mansub kontingentlar V gepatit virusini tashuvchilikka tekshirib boriladi.
Donorlar har bir qon (to’qima, a’zo) topshirishlaridan oldin chuqur klinik-laboratoriya (vrach ko’rigi, serologik va biokimyoviy) hamda epidemiologik tekshiruvlar o’tkazilishi darkor. Quyidagi hollarda kishi donorlikka qo’yilmaydi:
- o’tmishda (qachonlikdan qat’iy nazar) virusli gepatit bilan og’rib o’tganlar;
- qon zardobida HVsAg topilganlar;
- surunkali jigar xastaligiga (jumladan, toksik tabiatli va noaniq etiologiyali) chalinganlar;
- jigar xastaligini klinik va laboratoriya alomatlari mavjud shaxslar;
- oxirgi 6 oy davomida V gepatitga chalingan bemorlar bilan oilaviy muloqotda bo’lganlar;
- oxirgi 6 oy ichida qon va uning mahsulotlari quyilgan shaxslar;
- giyohvandlar, noto’g’ri jinsiy hayot kechiruvchilar.
Infeksiya manbaini aniqlash va kelajakda uni donorlikdan chetlatish maqsadida har bir transfuziyadan keyingi gepatit jiddiy epidemiologik tekshiruvdan o’tkaziladi.
Transfuziyadan keyingi gepatit hollarida muvaffaqqiyatli epidemiologik tekshiruvni amalga oshirish uchun barcha davolash-profilaktika muassasalarida quyidagilar yo’lga qo’yilishi zarur:
- har bir quyilayotgan qon (uning mahsulotlari) qayd etib borilishi uchun maxsus jurnal yuritilishi va unda qonning barcha rekvizitlari, tayyorlagan muassasa, tayyorlangan kun, donorning ismi-sharifi, retsipientning ismi-sharifi, kasallik tarixi tartib raqami va transfuziya kuni aks ettirilishi;
- retsipientning kasallik tarixida har bir transfuziya alohida qayd etilishi;
- qon haqidagi hujjat (idishdagi etiketga), undagi axborotni to’liq saqlash maqsadida, kasallik tarixiga elimlanishi;
- davolovchi vrachlar virusli gepatitga chalingan bemorlardan batafsil epidemiologik anamnez yig’ishlari, jumladan, transfuziyalar o’tkazilganligini aniqlab kasallik tarixiga qayd etishlari;
- HVsAg "tashuvchiliga" aniqlangan yoki infeksiya manbai sifatida gumon qilinayotgan barcha donorlar qon quyish muassasalari va sanitariya-epidemiologiya nazorati markazlarida hisobga olinishi;
- gumon qilinayotgan donorning shu paytgacha topshirgan qonlari, ularning barcha retsipientlari, ular orasida transfuziyadan keyingi gepatitga chalinganlar bor-yo’qligi aniqlanishi.
Homilador ayollar homiladorlikning 8-10 va 30-32 haftalarida HVsAg mavjudligiga tekshiriladi. Ayolni tug’ruqxonaga yuborishda yo’llanmasiga (almashinuv kartasiga) HVsAg ga tekshirilgan vaqti, uning natijalari qayd etiladi.
O’tkir V gepatitga chalingan homiladorlar yuqumli kasalliklar shifoxonasiga, surunkali V gepatitga chalingan bemorlar va HVsAg "tashuvchilari" esa, doyalik yordami ko’rsatilishi uchun maxsus bo’limiga (palatasiga) yotqizilib, tegishli epidemiyaga qarshi tadbirlar amalga oshirishlari darkor.
Xatarli guruhlarga mansub kontingentlarda infeksiya yuqqanligini o’z vaqtida aniqlash maqsadida, tegishli tibbiyot xodimlari ishga joylashishi oldidan va yiliga 1 marta; uzoq davolanuvchi bemorlar (onkologiya, gemotologik, psixonevrologik, sil va boshqalar) va gemodializ, torakal jarrohlik bemorlari shifoxonada bo’lish davomida kvartalda 1 marta; narkologik, teri-tanosil dispanserlari kontingentlari hisobga olinganida va yiliga 1 marta; bolalarning yopiq muassasalari tarbiyalanuvchilari qabul qilish oldidan HVsAg mavjudligiga tekshirilib boriladi.
O’tkir V gepatiti bilan hisobga olingan kishilarning ambulatoriya kartalari qizil uchburchak, surunkali V gepatiti va HVsAg "tashuvchilarning" tibbiy hujjatlari (ambulatoriya kartasi, almashinuv kartasi va hokazolar) qizil kvadrat bilan markirovka qilinadi.
V gepatitiga nisbatan o’tkaziladigan profilaktik tadbirlar o’rtasida qo’zg’atuvchining tabiiy va sun’iy yuqish yo’llarini bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar alohida ahamiyatga egadir.
Tabiiy yuqish yo’llarini bartaraf etish sanitariya-gigiyenik tadbirlari va sog’lom turmush tarzini qaror toptirish natijasida ta’minlanishi mumkin. Shaxsiy gigiyena buyumlarini (ustara, tish cho’tkasi, kosmetik anjomlari, mochalka va boshqalar) individuallash va alohida saqlash, gigiyenik qoida-me’yorlariga amal qilish, turmushdagi hamda ishlab chiqarishdagi jarohatlanishning oldini olish, qon so’ruvchi hasharotlar bilan kurashish zarur. Jamiyatdagi fohishalik, nikohsiz jinsiy hayot kechirish, gomoseksualizm kabi zararli odatlarni yo’qotish, mexanik kontratsepsiya vositalarini qo’llash orqali jinsiy yo’l bilan infeksiya yuqishi bartaraf etiladi.
Vertikal mexanizm bilan virus yuqishining oldini olish masalasi hal etilmasdan qolmoqda.
Sun’iy yuqish yo’llarining oldini olish uchun gemotransfuziyalarni imkoniyat darajasida kamaytirish, autotransfuziyani kengroq tadbiq etish, HVsAg ga tekshirilmagan yoki HVsAg aniqlangan qonni quymaslik, donordan qon olish va retsipientlarga quyishda faqatgina bir martalik sistemalardan foydalanish; teri va shilliq qavatlar butunligi buzilishiga sabab bo’luvchi, shillik, qavatlarga teguvchi, infeksiya qilinadigan dori-darmonlarga teguvchi barcha anjomlar uskunalar, ularning detallari tegishli me’yoriy hujjatlarga muvofiq mexanik tozalanishi, dezinfeksiya, sterilizatsiya qilinishlari darkor. Har bir muolaja uchun alohida steril anjom ishlatilishi zarur. Faqatgina ignasini almashtirib shprislardan qayta foydalanish ta’qiqlanadi. Barmoqlardan qon olishda har bir bemor uchun alohida skarifikator va mikropipetka qo’llaniladi. Bir martalik anjomlari (shpris, ignalar va hokazo) yo’q qilinishidan oldin deformatsiyaga uchratilishi va dezinfeksiyalovchi vositalar yordamida zararsizlantirilishi zarur.
Gemodializ va ekstrakorporal qon aylanish bo’limlarida apparatlar individual yoki muayan guruhdagi bemorlarga biriktirilishi kerak. O’tkir va surunkali V gepatit bemorlari, HVsAg "tashuvchilari" uchun albatta individual apparatlar qo’llaniladi. Har bir gemodializdan keyin o’rin-to’shak almashtiriladi.
V gepatit virusining biologik suyuqliklar va ajratmalarda mavjudligi hamda tashqi muhit ta’sirotlariga etarlicha chidamliligi muolaja o’tkaziladigan xonalarning virus bilan yuqori darajadagi kontaminatsiyasiga sabab bo’lishi mumkin.
Muolaja xonasida pol, ish stoli, apparatlar yuzasi dezinfeksiyalovchi vositalar bilan vaqti-vaqtida va ish kuni oxirida zararsizlantirilishi, qon tomganida tezgina 3% xloraminli tamponda artib olinishi darkor. Muolaja xonalari albatta bakterisid lampasi bilan ta’minlanishi zarur. Undan maxsus jadval asosida foydalaniladi.
Tibbiyot xodimlari ish jarayonida autoinokulyatsiya natijasida o’zlariga infeksiya yuqib qolishining oldini olishlari kerak. Qon tegishiga sabab bo’luvchi barcha muolajalar, tibbiy anjomlar, pipetka va laboratoriya idishlarini qismlarga ajratish, yuvish, chayish, rezina qo’lqop kiyib bajariladi. Qon sachrash ehtimolligi mavjud bo’lsa niqob taqiladi. Har bir muolajadan keyin qo’l iliq suvda 2 marta sovunlab yuviladi va individual sochiqda artiladi. Qo’lni yuvishda tez-tez dezinfektantlarni va qattiq cho’tkalarni qo’llash tavsiya etilmaydi. Qon va zardob bilan ishlashda rezina nokli yoki avtomatik pipetkalardan foydalaniladi, og’iz bilan so’rib tortish mumkin emas. Qo’l qon bilan ifloslanganida shu zahotiyoq 1% xloraminli tamponda artilib ikki marta sovunlab yuviladi.
Laboratoriyaga qonni yuborishda yo’llanmani probirka ichiga joylashtirish qatiyan taqiqlanadi. Uni probirka sirtiga elimlash shart.
Shuningdek, kosmetik kabinetlar, sartaroshxonalar asbob-anjomlari (ustara, manikyur to’plamlari va hokazolar) ham sifatli tarzda zararsizlantirilishi talab qilinadi.
V gepatitga nisbatan maxsus profilaktika - ommaviy vaksinatsiyaning yo’lga qo’yilishi epidemik jarayon jadalligiga ta’sir etuvchi jiddiy omil bo’lib xizmat qiladi. Vaksinaning asosi bo’lib HVsAg xizmat qiladi, chunki bu antigenga qarshi antitelolar protektiv xususiyatga egadir. HVsAg virus tashuvchi donorlar plazmasidan yoki gen injenerlik usulida olinishi mumkin. Hozirgi vaqtda, asosan, HVsAg olish uchun rekombinant achitqi shtammlari va sut emizuvchilar xujayralaridan foydalaniladi. Rekombinant vaksinalar o’z tarkibida viruslarni saqlamaydi. Ular tozalangan antigenni alyuminiy gidrookisda shimdirilib va timerosalga konservaciya qilinib tayyorlanadi. Vaksinatsiya samaradorligi 95-100% deb baholanadi. Hattoki,chaqaloqlarga tug’ilgan zaxotiyoq vaksinatsiya qilinganida ham yuqori immunogenlik va samaradorlik kuzatiladi. Ushbu vaksinaning onadan olingan antitelolalar, V gepatitga qarshi immunoglobulin tarkibidagi antitelolar va bolalarga hayotining dastlabki oylarida odatda qo’llaniladigan boshqa vaksinalar bilan interferensiyasi kuzatilmaydi. Shu xususiyatlari tufayli vaksina bolalarni rejali emlash universal taqvimiga kiritishga yaroqlidir. Amaldagi emlash taqvimiga ko’ra respublikamizda V gepatitiga qarshi vaksinatsiya bolaning tug’ilishi bilan (1 sutkada), 2 va 6 oyliklarida o’tkaziladi. Xatarli guruhlarga mansub kishilar ham, avvalo tibbiyot xodimlari va tibbiyot bilim yurtlari talabalari V gepatitga qarshi emlanishi shart. Katta yoshdagilarga ham emlash 3 marta o’tkazilib, birinchi va ikkinchi emlash orasidagi muddat 1 oyni, ikkinchi va uchinchi emlash orasidagi muddat esa - 6 oyni tashkil etadi. Vaksinani katta kishilar va katta yoshli bolalar deltasimon mushagi orasiga, chaqaloqlar va kichik yoshli bolalarga esa sonning oldingi lateral qismiga yuborish zarur. Deltasimon mushakka yuborish uchun 25-37,5 mm uzunlikdagi, songa yuborish uchun 20-25 mm uzunlikdagi igna ishlatiladi. Vaksinani teri orasiga yuborish tavsiya qilinmaydi. V gepatitga qarshi vaksina ±2°Sdan ±8°Sgacha haroratda saqlanishi zarur. Muzlatish mumkin emas, chunki bu vaksinaning samaradorligini pasaytiradi.