O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

4. qa’wip-qa’terlerdi ekonomikalıq bahalaw ha’m ta’wekelshilik 
shegaraları
İsbilermenlik xızmetinde ta’wekelshilik birinshi na’wbette haqıyqıy 
xojalıq jag’dayının’ rejede ko’zde tutılg’anınan shetke shıg’ıw esabınan 
ju’zege keledi. Bul bolsa yaki jog’altıw (zıyan) qa’wpin ju’zege keltiredi 
yaki payda alıw imkanın beredi. İsbilermen anıq emeslik sharayatında 
ta’wekelshilikke barıp, sarıplang’an qa’rejetlerdin’ ku’yip ketiw qa’wpi 
menen birge qosımsha da’ramat alıw u’miti de bolıwı mu’mkin. 
Joqarı na’tiyjeler keltiriwshi qarar ha’m ha’reketler a’dette, en’ joqarı 
ta’wekelshilik bolıp esaplanadı. Sonın’ ushın, batırlıq penen qılınatug’ın 
ta’wekelshiliktin’ tiykarg’ı sha’rti tabısqa erisiwge bolg’an u’lken isenim 
bolıp tabıladı. Bunın’ ushın ekonomikalıq tiykar bolıp islep shıg’arıw ha’m 
satıwdın’ u’zliksizligi, da’ramatlı xojalıq ju’ritiw, ta’miyinlewshiler ha’m 
tutınıwshılar menen baylanıstın’ muwapıqlıg’ı, joqarı da’rejedegi qa’bileti, 
puxta finans sisteması ha’m joqarı anıqlıqtag’ı buxgalteriya esabı xızmet 
qıladı.
Xojalıq basshısı qolındag’ı investitsiyasın ustalıq penen basqara 
alg’anda qarar qabıl etiw protsesinde ta’wekelshilikke barıwı mu’mkin. 
Bunın’ sha’rtleri to’mendegiler:
o’nimnin’ sapasın ha’m basqarıw sistemasın talap da’rejesinde uslap 
–
turıw;
ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an jog’altıwdı qaplaw ushın aldın ala 
–
qamsızlandırıw fondı jaratılg’an bolıwı;
qarar qabıl etiw protsesinde ekspertlerdi tan’law, za’ru’r 
–
informatsiyanı toplaw ha’m qayta islew ma’selelerinde kerekli 
wa’killikke erisilgen bolıwı za’ru’r.

---

55
Ta’wekelshiliktin’ ekonomikalıq shegarası, qolda bar qarjı sol ideyanı 
a’melge asırıwda sarıplanatug’ın qa’rejetler menen, is sa’tsiz shıqqan 
jag’dayda ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an zıyanlardı esaplap salıstırıw 
jolı menen anıqlanadı, yag’nıy, xojalıq ta’wekelshiligi materiallıq jaqtan 
ta’miyinlengen bolıwı kerek. Bunday ta’miyinlengenlik minimal yamasa 
maksimal shegarada da bolıwı mu’mkin. Eger ta’wekelshilik penen 
qılıng’an is sa’tsiz shıqqandag’ı zıyan mug’darı ko’p bolmasa, isbilermen 
o’z xızmetin ja’ne an’lap is ju’rgizip ketiwi mu’mkin boladı. Egerde 
ta’wekelshilik penen orınlanbaqshı bolg’an is ushın xojalıqtın’ barlıq 
ja’mi investitsiyası, mu’lki tartılsa ha’m ol sa’tsizlikke ushırasa, onda 
isbilermennin’ awhalı kesapatqa ushıraydı ha’m aqıbette firma bankrotqa 
ushıraydı.
Ku’tilgen zıyannın’ da’rejesine qarap ta’wekelshiliktin’ ekonomikalıq 
shegarası to’mendegiler bolıwı mu’mkin: eger isbilermenlik xızmetinen 
keletug’ın jog’altıwlar keletug’ın da’ramat mug’darı a’tirapında bolsa 
ta’wekelshilikke barıw mu’mkin; eger keliwi mu’mkin bolg’an jog’altıwlar 
alınatug’ın da’ramattan artıg’ıraq bolsa, onday jag’dayda ta’wekelshilik 
qa’terli boladı; eger de jog’altıwlar mug’darı tek g’ana da’ramattan emes, 
ba’lki sarıplang’an qa’rejetler mug’darına ten’ kelse, onday jag’dayda bul 
ta’wekelshilik joqarı da’rejede qa’terli boladı.
Usıg’an qarap, ta’wekelshiliktegi qa’wip-qa’terdi ekonomikalıq 
bahalaw ushın shamalap keliwi mu’mkin bolg’an zıyan mug’darın, ku’tilip 
otırg’an payda mug’darına bo’liw jolı menen esaplaw lazım boladı. Sonday 
aq, ta’wekelshilikke baha beriwde tu’rli statistikalıq, analitikalıq, ekspert 
usıllarınan paydalanıladı.
İsbilermen, ha’mme waqıt yadta tutıwı kerek, ta’wekelshilik bazı 
jag’daylarda tabıs keltirse, basqa jag’daylarda bankrotlıqqa alıp keliwi 
mu’mkin. Unamsız jag’daylardı saplastırıw ha’m qa’wip-qa’terde bek-
kem turıw ushın, onı birinshi na’wbette tolıq anıqlaw, ta’wekelshilik 
bag’darlamasın islep shıg’ıw, tu’rli za’ru’rli ilajlardı o’tkiziw lazım boladı.
A’lbette, kishi da’rejedegi ta’wekelshilikte a’dette zıyandı ka’rxananın’ 
o’zi qaplaydı, bunın’ ushın za’ru’r fondlar du’ziledi. Lekin joqarıraq 
da’rejedegi ta’wekelshilikti bolsa qamsızlandırıw maqsetke muwapıq 
boladı.
Ta’wekel isti qamsızlandırıw – bul onnan keletug’ın qa’wip-qa’terdi 
qamsızlandırıw sho’lkemine o’tkiziwdi an’latadı. Ta’wekelshilikti pa’seyt-
tiriw maqsetinde qılınatug’ın qamsızlandırıw ıxtıyarlı ta’rtipte o’tkiziledi. 
İsbilermen a’melde ha’r qanday xızmetti qamsızlandırıwı mu’mkin.

---

56