O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

3. ta’wekelshilikte ju’zege keletug’ın qa’wip-qa’terler ha’m keliwi 
mu’mkin bolg’an zıyanlardın’ ko’rinisleri
Ta’wekelshilik – ju’zege keliwi mu’mkin bolg’an qa’wip-qa’terge 
qaramay a’melge asırılatug’ın xızmet. Sonın’ ushın ta’wekelshilik degende 
tikkeley onın’ menen baylanıslı bolg’an qa’wip-qa’ter de tu’siniledi. 
Ta’wekelshilik tu’sinigi quramalı bolıp onı bir so’z benen aytıw qıyın.
Ulıwma alg’anda, xojalıq ta’wekelshiligi bul insan xızmetindegi 
qarama-qarsılıq ha’m anıq emes jag’dayı bolıp, ol qa’wip-qa’ter, sa’tsizlik, 
joldan adasıw ha’m zıyan ko’riw menen xarakterlenedi.
İsbilermenge ta’n bolg’an qa’siyet, bul sha’rtli ta’wekelshilikke barıw, 
yag’nıy qa’wip-qa’ter astında payda ko’riwdi go’zlew, lekin ol aqıbette 
zıyan keltiriw yamasa qosımsha na’tiyje beriwi mu’mkin.
Bazar qatnasıqları sharayatında xızmet ju’ritiwde ta’wekelshilik 
isbilermenliktin’ a’hmiyetli elementi ha’m ajıralmas bo’lgei bolıp esap-
lanadı. O’zbekstan Respublikasının’ «İsbilermenlik haqqında» g’ı 
nızamında «…isbilermenlik mu’lkshilik subektlerinin’ payda alıw maq-
setin de ta’wekel qılıp, baslama menen ekonomikalıq xızmet ko’rse tiwi» 
dep biykarg’a jazılmag’an. O’z waqtında ta’wekel qılg’an isbilermen 
g’ana jaqsı tabısqa erise aladı. Sebebi ayawsız bazar nızamları astında 
isbilermen payda alıw maqsetinde o’z mu’lkin, bilim ta’jiriybesin ta’wekel 
qılıp iske saladı.

---

53
İsbilermenlik xızmetindegi qa’wip-qa’terlerge ta’wekelshiliktin’ 
to’mendegi ko’rinisleri mısal bola aladı: islep shıg’arıw ta’wekelshiligi; 
bazardag’ı ta’wekelshilik; finans; innovatsiyalıq.
A’lbette, isbilermenlik xızmetindegi ta’wekelshilik ma’lim zıyandı, 
jog’altıwdı ju’zege keltiriwi mu’mkin bolıp, olar to’mendegi ko’rinislerge 
bo’linedi: materiallıq, miynet, finans, waqıt ha’m arnawlı ko’rinistegi 
jog’altıwlar.
Ta’wekelshilik penen baylanıslı bolg’an qararlardı qabıl qılıwda 
isbilermen tu’rli obektiv ha’m subektiv faktorlardı esapqa alıwı lazım.
Ha’zirgi da’wirde da’ramatlı isti baslawdan aldın isbilermen 
ekonomikalıq, huquqıy, psixologiyalıq, sho’lkemlestiriwshilik, basqa-
lar menen qatnasta bolıw, investitsiyadan orınlı paydalana biliw 
o’zgesheliklerine ha’m de bilim, ta’jiriybege iye bolıwı lazım. Bunday 
adamlar ma’mlekettin’ baylıg’ı sanaladı.
Bazı da tu’rli informatsiyanın’ ko’beyip, aralasıp ketiwi, bazı da bolsa 
informatsiyanın’ jetispewshiligi isbilermenge kerekli qarardı qabıl qılıwdı 
qıyınlastırıwı mu’mkin.
Ta’wekelshiliktin’ bir neshe a’hmiyetli belgileri bolıp, olardın’ ishinde 
to’mendegilerdi o’z aldına ajıratıp ko’rsetiw mu’mkin: qarama-qarsılıq; 
alternativlik; anıq emeslik.
İsbilermen aldında ta’wekelshilik qararın qabıl qılıwda xojalıq 
protsesine unamlı yaki unamsız ta’sir ko’rsetiwshi faktorlardı anıqlaw 
tiykarg’ı mashqalalardan sanaladı. Sonnan keyin, paydalı ta’sir ko’rsetiwshi 
faktorlardı ku’sheyttiriw, zıyandı pa’seyttiriw ma’selesin sheshiw kerek 
boladı.
Ta’wekelshilikte esapqa alınıwı za’ru’r bolg’an ha’m qa’wip-qa’terdi 
keltirip shıg’aratug’ın a’hmiyetli faktorlar to’mendegiler: xızmet salası, 
ta’biyg’ıy apat, urlıq, reket, biznes rejeni du’ziwshi shaxstın’ bilim 
da’rejesinin’ pa’sligi, sheriklerdin’ girlewi, nahaqlıg’ı yamasa kesapatqa 
ushırawı. Joqarıda keltirilgen faktorlar alternativ qararlardı tan’lawda 
so’zsiz o’z ta’sirin ko’rsetedi. Bul ta’sir 2 tu’rde ko’riniwi mu’mkin.
Birinshiden, xojalıqtın’ o’zindegi ha’r qıylı awhaldın’ o’z ara 
ta’sirleniwinen kelip shıg’ıp taktikalıq qarar qabıl qılınadı ha’m a’melge 
asırıladı.
Ekinshiden, basqa sheriklerdin’ jag’dayı ha’m o’zgesheliklerinin’ 
ta’sirin u’yreniw tiykarında taktikalıq qarar qabıl qılınadı.
Ta’wekelshilik ha’reketin tan’lawda ju’zege keliw mu’mkin bolg’an 
unamsız aqıbetlerdi keshiktiriw usılı u’lken a’hmiyetke iye. Eger, 

---

54
ta’wekelshilik ha’reketinen unamsız na’tiyje, qarar qabıl qılıng’annan keyin 
aq ju’z bermese, ba’lkim uzag’ıraq waqıttan son’ ju’z beretug’ın bolsa, 
onda aqıbettin’ qa’wpi kemeyiwi mu’mkin yamasa ol isbilermen ushın 
onshelli qorqınıshlı tu’yilmeydi. Biraq bunın’ menen ju’z beriwi mu’mkin 
bolg’an unamsız na’tiyje pu’tkilley saplastırılmaydı.
Eger isbilermen taktikalıq usıllardı bos, to’men iyelegen bolsa, 
tiykarsız qa’wip-qa’ter asadı. Ta’wekelshilik boyınsha qarar qabıl qılıwda 
ha’m onı a’melge asırıwda isbilermennin’ xojalıqtag’ı awhaldı tuwrı 
bahalay biliwi ha’m qa’wip belgileri ha’m de zıyan aqıbetlerin ajıratıp 
alıw ha’m optimal ha’reketler usılın tan’lay biliw qa’biliyati a’hmiyetli rol 
oynaydı.