O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

4. Ka’rxananın’ bankrotlıq jag’dayg’a tu’siw sebepleri
ha’m og’an qarsı gu’resiw ilajları
Xojalıq ju’rgiziwshi subektlerdin’ bankrot bolıw tu’sinigi O’zbekstan 
Respublikasının’ 1994-jılı 5-mayda qabıl qılıng’an «Bankrotlıq haqqında» 
g’ı nızamında berilgen. Onın’ 1-statyasında bankrotlıq tu’sinigi ha’m 
onın’ belgileri ko’rsetilgen. Usıg’an muwapıq xojalıq ju’ritiwshi subekttin’ 
bankrot bolıwı degende qarızdardın’ minnetlemeleri o’z mu’lkinen asıp 
ketkenligi sebepli tovarlarg’a haqı to’ley almaytug’ınlıg’ı, kreditorlardın’ 
talapların qanaatlandıra almaytug’ınlıg’ı, sol esaptan byudjetke ha’m 
byudjetten tısqarı fondlarg’a ma’jbu’riy to’lemlerdi to’ley almaytug’ınlıg’ı 
tu’siniledi.
Kreditorlar talapların orınlaw mu’ddeti baslang’an ku’nnen baslap, 
xojalıq ju’rgiziwshi subekt 3-ay ishinde olardı orınlamay atırg’an sebepleri, 

---

47
to’lemlerdin’ toqtatıp qoyılıwı, xojalıq ju’ritiw subekti bankrot bolıwının’ 
sırtqı belgileri bolıp esaplanadı.
Bankrotlıq faktı xojalıq sudı ta’repinen ta’n alıng’anda yamasa 
xojalıq ju’ritiw subekti ıqtıyarlı ra’wishte jabılg’anda, onın’ o’zi bankrot 
bolg’anlıg’ın ra’smiy xabarlandırg’annan keyin xojalıq ju’ritiw subekti 
bankrot bolg’an dep esaplanıladı.
Ka’rxanalar ha’lsizligin anıqlaw ushın to’mendegi atamalardan 
paydala nıladı: zıyanlılıq; to’lewge qa’biletsizlik; ekonomikalıq ha’lsiz-
ligi; sanatsiya; sanatsiya qatnasıwshıları; finanslıq turaqlılıq; pul minnet-
lemeleri; ma’jbu’riy to’lemler; qarızdar; qarızdar basshı.
To’mendegiler ka’rxanalardın’ ekonomikalıq ha’lsizligin anıqlaw ushın 
tiykarg’ı ko’rsetkishler bolıp esaplanadı: to’lewge qa’biletlilik koeffitsienti; 
o’zinin’ ha’m qarızg’a alıng’an qarjılardın’ salıstırma koeffitsienti; finanslıq 
biyg’a’rez koeffitsienti; o’z aylanba qarjıları menen ta’miyinlengenlik 
koeffitsienti.
Ka’rxanalardın’ monitoringi to’mendegi sha’rtli ajıratılg’an toparlar 
boyınsha o’tkiziledi: to’lewge uqıplılıg’ı bar ka’rxanalar; qa’nigelesiwin 
joyıtqan ka’rxanalar; qa’ter menen islep atırg’an ka’rxanalar; joqarı qa’ter 
menen islep atırg’an ka’rxanalar; jetispewshilik jag’dayındag’ı ka’rxanalar; 
bankrotlıq shegarasındag’ı ka’rxanalar; sha’rtli bankrot bolg’an ka’rxanalar; 
bankrot bolıw itimalı bolg’an ka’rxanalar.
Ka’rxananın’ bankrotlıq itimalı bolg’an, bankrotlıq shegarasındag’ı 
ha’m jetispewshilik jag’dayındag’ı ka’rxanalar toparına kirgizilgenligi 
onın’ ha’lsizligin ko’rsetedi. Ko’p g’ana faktorlar bankrotlıq sebebi bolıwı 
mu’mkin. Bul faktorlardı ishki, yag’nıy ka’rxananın’ ishinde basshılardın’ 
ha’m xızmetkerlerdin’ qa’telikleri, kemshilikleri menen baylanıslı bolg’an 
ha’m de sırtqı, yag’nıy ka’rxanadan sırtta payda bolatug’ın faktorlarg’a 
ajıratıw mu’mkin.
En’ a’hmiyetli sırtqı faktorlarg’a inflyatsiya, banktin’ protsent stavka-
ları, kreditlew sha’rtleri, salıq stavkaları, bajıxana bajılarının’ o’zgeriwi 
ha’m basqalar kiredi.
Ka’rxananın’ bankrotlıqqa ushıraw qa’wipin ka’rxana basshısı, mu’lk 
iyesi, menedjer, auditor aldınnan biliwi ha’m onın’ aldın alıw ushın 
tiyisli ilajlardı qollawı lazım. Bul en’ en’ da’slep, bankrotlıqtı anıqlawda 
qollanılatug’ın ko’rsetkishlerdi biliwdi talap qıladı. Bul ma’selege alımlar 
ha’r qıylı pikirler bildiredi. Bankrotlıqtı anıqlawda Nyu-York universiteti 
professorı Eduard Altmannın’ usıng’an usılı dıqqatqa ılayıq.

---

48
Ol bankrotlıq itimalın anıqlaw ushın to’mendegi ko’rsetkishlerdi usınıs 
etedi:
1. Aylanıs kapitalının’ barlıq aktivlerdegi u’lesi;
2. Barlıq aktivlerdin’ rentabelligi;
3. Barlıq aktivlerdin’ da’ramatlılıg’ı.
Bankrotlıq boyınsha nızam hu’jjetleri arasında O’zbekstan Respub-
likasının’ 1994-jıl 5 mayda qabıl qılıng’an «Bankrotlıq haqqında» g’ı 
Nızam, keyinirek og’an kirgizilgen qosımshalar ha’m o’zgerisler menen 
birge, tiykarg’ı hu’jjet esaplanadı.
Qarızdar ka’rxanag’a bir neshe sharalardı qollaw ko’zde tutılg’an. 
Olardan birinshisi – qayta sho’lkemlestiriw, qayta sho’lkemlestiriw mu’ddeti 
18 aydan aspawı kerek, qayta sho’lkemlestiriwde sanatsiya qollanılıwı 
mu’mkin. Ekinshisi – xızmet bag’darın (jumıs tu’rin) o’zgertiriw. U’shinsh
isi – diversifikatsiyalaw, yag’nıy bir ta’repleme, ko’binese tek bir o’nimge 
tiykarlang’an o’ndiris du’zilisinen ken’ nomenklaturada shıg’arılatug’ın 
tu’rli bag’dardag’ı o’nimlerdi islep shıg’arıwg’a o’tiw.
To’rtinshi ha’m besinshi sharalar jabıw bolıp, ol xojalıq sudı qararı 
boyınsha ma’jbu’riy yamasa ıqtıyarlı, qarızdardan qalg’an menshik-mu’lkti 
satıwdı a’melge asıratug’ın kreditor qadag’alawı astında bolıwı mu’mkin.