O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

2. Ka’rxananın’ ekonomikalıq jag’dayın tallaw ko’rsetkishleri
Ka’rxananı ekonomikalıq tallaw, onın’ xızmetine tiyisli bir neshe 
ekonomikalıq ko’rsetkishlerdi anıqlaw ha’m u’yreniw arqalı a’melge 
asırıladı. Da’slep ka’rxananın’ «jalpı o’nimi», «jalpı da’ramatı», «da’ramat» 
ha’m «taza da’ramat» ko’rsetkishlerin esaplaw lazım.
Ka’rxananın’ «jalpı o’nimi» – bul belgili bir da’wirde (ma’selen: 1 jılda 
yamasa sherekte) ka’rxana ta’repinen tayarlang’an barlıq o’nimler ha’m 
ko’rsetilgen xızmetlerdin’ sol da’wirdegi bahaları boyınsha esaplang’an 
qunının’ jıyındısınan ibarat boladı.
«Jalpı o’nim» di satıw esabınan alıng’an tu’sim «jalpı da’ramat» tı 
quraydı. «Jalpı da’ramat» tan o’ndiris, xojalıq qa’rejetleri shegirip taslansa, 
«ka’rxana da’ramatı» ko’rsetkishi kelip shıg’adı. Ka’rxana da’ramatınan 

---

44
salıq ha’m ayırım to’lemlerdi (ma’selen: napaqa fondına, ba’ntlik xızmetine 
ha’m t.b.) to’lewden qalg’an bo’legi taza da’ramattı quraydı. Sonı da 
umıtpaw kerek, ayırım to’lemler (ma’selen: alıng’an kredit to’lewi ha’m 
u’steme protsent, jer salıg’ı, mu’lk salıg’ı ha’m t.b.) da’ramattan to’lense de, 
lekin negizinde qa’rejetler quramında bolıwı lazım.
Ka’rxana xızmeti na’tiyjeliliginin’ o’siwin (yamasa pa’seyiwin) 
belgileytug’ın bir qansha ko’rsetkishler bar. Olardan en’ ko’birek 
qollanılatug’ını, miynet o’nimdarlıg’ı, tiykarg’ı fondlardın’ na’tiyjelilik 
ko’rsetkishi, miynettin’ o’ndirislik fondlar menen qurallanıwın jaqsılaw 
ko’rsetkishleri esaplanadı. Fondlardın’ na’tiyjeliligi, miynet o’nimdarlıg’ı 
ha’m onın’ fondlar menen qurallanıwı arasında tıg’ız baylanıs bar.
O’ndiristin’ ko’lemin asırıwg’a ha’r tu’rli jollar menen erisiw mu’mkin. 
Biraq ba’ribir miynet ha’m materiallıq resurslardı kem sarıplap, joqarı 
ekonomikalıq na’tiyjege erisiwdin’ a’hmiyeti u’lken. Demek, o’nim qansha 
ko’p islep shıg’arılsa ha’m satılsa, payda mug’darı sonsha ko’p boladı. 
A’dette, sapası joqarı bolg’an o’nimnin’ bahası da bir qansha joqarı boladı. 
Na’tiyjede o’nimnin’ sapasın jaqsılaw ka’rxananın’ alatug’ın paydasının’ 
o’siwine alıp keledi.
Sonday-aq, rentabellik ko’rsetkishi ka’rxanalardın’ xojalıq xızmetinin’ 
na’tiyjelilik da’rejesin bildiriwshi ko’rsetkish bolıp, ol alıng’an paydanı, 
sarıplang’an qa’rejetlerge salıstırıw, bo’liw arqalı anıqlanadı ha’m protsent-
te ko’rsetiledi.
Ka’rxananın’ ulıwma xojalıq xızmetinin’ rentabelligi ha’m ha’r bir 
o’nim tu’ri boyınsha da rentabellik anıqlanadı. Rentabellik da’rejesin 
ko’teriwge 2 jol menen, birinshiden, o’ndirislik qa’rejetlerdi kemeytiw 
arqalı, ekinshiden, bahanı joqarılatıw, o’nimnin’ sapasın jaqsılaw esabınan 
erisiw mu’mkin.
Biz joqarıda u’yrengen ekonomikalıq ko’rsetkishlerden ha’r qaysısın 
o’z aldına emes, ba’lkim olardan sistema tu’rinde paydalanıw kerek.