O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

3. o’nimnin’ tu’rlerin, ko’lemin ha’m sapasın ekonomikalıq tallaw. 
o’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın tallaw
Ka’rxanalar materiallıq baylıqlardı islep shıg’arıwdın’ baslang’ısh 
buwını bolıp, islep shıg’arıw ha’m tovarlardı satıw isbilermenlik 
xızmetinde en’ za’ru’r bag’darlardın’ biri esaplanadı. Sebebi ka’rxana ha’m 
firmalar xalıqtı ha’r qıylı o’nimler menen u’zliksiz ta’miyinlep turadı. 
İslep shıg’arılg’an o’nimnin’ ko’leminin’ ko’beyiwi o’z na’wbetinde tovar 
aylanısı ko’leminin’ o’siwine alıp keledi. A’dette isbilermenlik xızmetin 

---

45
kompleksli tallaw o’ndirilgen o’nimnin’ ko’lemin, onın’ tu’rlerin ha’m 
o’nimnin’ sapasın u’yreniwden baslanadı.
Ka’rxanalarda «tayar o’nim», «satıw ushın islep shıg’arılg’an o’nim», 
«jalpı o’nim» ha’m «tamamlanbag’an islep shıg’arıw» ko’rsetkishlerinen 
paydalanıladı. Ka’rxana ekonomikasın tallawda o’nimnin’ ko’lemin natural 
ha’m qun ko’rsetkishlerinde tallanadı. O’ndiris ko’lemin esapqa alıw ha’m 
rejelestiriwde «jalpı o’nim», «satıw ushın shıg’arılg’an o’nim», «satılg’an 
o’nimnin’ ko’tere bahalardag’ı ko’lemi» ko’rsetkishlerinen paydalanıladı. 
Satılg’an o’nimnin’ ko’lemi qun tu’rinde ko’rsetiledi ha’m ay, sherek, jıl 
boyınsha tallanadı.
Ka’rxananın’ o’ndirislik xızmetine ha’r tu’rli faktorlar ta’sir ko’rsetedi, 
olar o’ndirislik ha’m o’ndirislik emes bolıp bo’linedi. Ka’rxanalarda 
o’nimnin’ ko’lemi menen birge onın’ tu’rlerin, nomenklaturasın ko’beytken 
halda o’ndiristi rawajlandırıw makroekonomikanın’ o’sip baratırg’an 
talapların tolıg’ıraq qanaatlandırıw imka’niyatın beredi. Bul o’nim tu’rleri 
biznes rejede ko’rsetiledi. O’nim tu’rleri boyınsha o’ndiristi bahalawg’a onı 
reje menen salıstırıw arqalı erisiledi. Jan’a o’nim tu’rin islep shıg’arıwdı 
jolg’a qoyıw bazardag’ı talaptı ha’m ba’sekini u’yrengen halda a’melge 
asırılıwı lazım.
Bazar ekonomikası sha’rayatında, o’ndirilgen o’nimnin’ mug’darı, 
talap qılıng’an tu’rleri menen bir qatarda onın’ sapası da ju’da’ u’lken 
a’hmiyetke iye. O’nimnin’ sapası xalıq xojalıq tarawlarında ha’r qıylı 
ko’rsetkishler menen belgilenedi. Ma’selen, mashinasazlıq sanaatında 
Ma’mleketlik standart talabına tuwrı keliwi (GOST), jen’il, toqımashılıq 
ha’m azıq-awqat ka’rxanalarında sapalılıq da’rejesi sortlar boyınsha 
anıqlanadı.
O’nim sapasın tallawdan maqset, ortasha sapalılıq da’rejesin anıqlaw, 
o’nim sapasının’ o’zgeriwinin’ satılg’an o’nimnin’ o’zgeriwine ta’sirin 
anıqlawdan ibarat.
Sanaat ka’rxanalarında ortasha sapalılıq da’rejesi 3 tu’rli jol menen 
anıqlanadı:
1. Ortasha sapalılıq da’rejesin ortasha tartılıw usılında anıqlaw.
2. Ortasha sapalılıq da’rejesin ortasha sha’rtli birinshi sortqa 
aylandırıw jolı menen anıqlaw.
3. Sapalılıq da’rejesin ortasha tartılıw bahasında anıqlaw.
O’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın tallaw. İsbilermennin’ tiykarg’ı 
wazıypalarının’ biri o’nim islep shıg’arıw qa’rejetlerin tallay biliwi bolıp 
esaplanadı, bunday tallawdı a’melge asırıwdı mudamı o’zgerip turıwshı 

---

46
bazar jag’dayı talap qıladı. Bizge belgili, qa’rejetlerdin’ aqshalay ko’rinisi 
o’zine tu’ser bahanı quraydı.
Ha’zirgi waqıtta ka’rxananın’ ha’mme resurslarının’ paydalanıw 
na’tiyjeliligi payda ha’m rentabellik da’rejesi ko’rsetkishleri menen 
anıqlanadı. Ka’rxanada o’nimnin’ o’zine tu’ser bahasının’, sarıplanatug’ın 
qa’rejetlerdin’ rejesi du’ziledi. Bul rejede materiallıq, miynet ha’m finans 
qa’rejetleri ko’rsetiledi. Esap beriw waqtında rejedegi ha’m haqıyqıy 
ko’rsetkishler salıstırılıp qa’rejetlerdin’ asqanlıg’ına yamasa pa’seygenligine 
baha beriledi. O’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın anıqlaw, qa’rejetlerdin’ 
elementler ha’m statyalar boyınsha qanday sarıplang’anlıg’ın tekseriw, 
ha’r bir sumlıq tovar o’nimi ushın ketken qa’rejetlerdi tallaw ha’m onın’ 
o’zgeriwine ta’sir ko’rsetiwshi faktorlardı anıqlaw, qa’rejetlerdin’ ayrım 
tu’rlerin o’z aldına tallawdan paydalanıw, o’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın 
to’menletiw imka’niyatların beredi.
Qa’rejetler strukturasında en’ ko’p u’lesti materiallıq qa’rejetler 
quraydı, sonın’ ushın da materiallıq qa’rejetlerdin’ sarıplanıwın tallawg’a 
o’z aldına toqtap o’tiw za’ru’r.
O’nimnin’ o’zine tu’ser bahasın pa’seyttiriw imka’niyatların anıg’ıraq 
biliw ushın qa’rejetler kalkulyatsiyasın ha’r ta’repleme u’yreniw za’ru’r.
Joqarıda ko’rsetilgen usıllardan basqa, ka’rxananın’ qa’rejetlerin, 
ba’sekiles ka’rxanalardın’ qa’rejet ko’rsetkishleri menen salıstırıw u’lken 
a’hmiyetke iye. Bunday salıstırıw ka’rxananın’ qa’nshelli ba’sekige 
shıdamlılıg’ın ha’mde qa’rejetlerdi kemeytiw jolların ha’m qanday rezervler 
barlıg’ın anıqlawg’a imka’n beredi.