O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

3. menedjment teoriyalarının’ rawajlanıwı
«Menedjment» – so’zi, ataması, tu’sinigi ko’p ma’niske iye. Sebebi, 
ingliz tilinin’ oksford so’zliginde olar eki ma’nisti beredi:
basqarıw ha’kimiyatı ha’m sheberligi;
–
sho’lkem resursların basqarıw boyınsha o’z aldına sheberlik ha’m 
–
ha’kimshilik ko’nlikpeler.
İlimiy a’debiyatlarda menedjment degende a’dette sonday sotsiallıq-
ekonomikalıq protses tu’siniledi, ol arqalı o’zinin’ aldına qoyılg’an maqset-
lerge erisiw ushın firma resurslarına basshılıq qılıw a’melge asırıladı.
Sonı qaytalap o’tiw za’ru’r, «Menedjment» – «Basqarıw» g’a qarag’anda 
bir az tar tu’sinik. Mısal ushın, mashina, u’skene, texnologiyalıq liniyalardı 
basqarıw mu’mkin, bul bolsa injener ha’m texnologlardın’ wazıypasına 
kiredi. Menedjment firmanın’ sotsiallıq-ekonomikalıq protseslerin basqa-
rıwdı an’latadı.
İlimiy pa’n sıpatında menedjment XIX a’sirdin’ birinshi yarımında 
kapitalizm tuwılıwı menen payda boldı. Onın’ tiykarg’ı anıqlaması 
a’skeriy nusqa boyınsha payda bolg’an sho’lkem du’zilmesi edi. Da’slepki 
menedjerler armiya intizamı, jaza menen qorqıtıw, ha’r qanday buyrıq 
ha’m pa’rmanlarg’a so’zsiz boysınıw usılların qollag’an. Bunday basqarıw 
miynet resurslarınan paydalanıw, olardan ilajı barınsha ko’birek qosımsha 
qundı o’ndiriwdin’ anag’urlım na’tiyjeli usılı sıpatında qaralg’an.
Keyinirek «İlimiy menedjment» dep atalg’an da’slepki klassik 
menedjment mektebinin’ qa’liplesiwi XX a’sir baslarına tuwrı keledi. 
Bul mekteptin’ tiykarın salıwda amerikalıq injener ha’m oylap tabıwshı 
F. Teylor (1856–1915) turg’an edi, onın’ teoriyası keyinirek «Teylorizm» 
degen at aldı. Onın’ tiykarg’ı bag’darı jallanba jumısshılardın’ miynet 
o’nimdarlıg’ın asırıwda anag’urlım na’tiyjeli ha’m optimal usıllardı 
izlewden ibarat.
AQSh ta 20–30 jıllarda «Teylorizm» ge qarsı qanday da bir da’rejede 
jan’a teoriya, insan qatnasıqları teoriyası payda boldı. Amerikalı psixolog 
alım E.Meyo (1880–1949) bug’an tiykar saldı. İnsan qatnasıqları ko’z 
qarasınan alg’anda, jumısshı – pikirsiz robot emes, ba’lkim abıray itibarg’a 

---

62
iye, o’zin-o’zi hu’rmet qılatug’ın, jeke maqsetler ha’m ma’plerge erisiwge 
umtılatug’ın individ.
İnsan qatnasıqları mektebinin’ ataqlı wa’kili bolg’an amerikalıq alım 
D.Mak-Gregor (1906–1964) aytqan edi, insan minez-qulqının’ eki modeli, 
xızmetkerdin’ o’z miynetine qatnasının’ eki tu’ri bar, menedjer olardan 
paydalang’an halda jumısshılardın’ miynetinin’ anag’urlım na’tiyjeli 
usılların belgilewi kerek. Birinshi modelge muwapıq, u’lgi jallanba 
jumısshı a’zelden jalqaw adam, sol sebepli ol tapsırılg’an jumıstan moyın 
tawlawg’a urınadı, onda juwapkershilikti seziwge pa’m-parasat jetispeydi.
Bunnan bolsa sonday juwmaq shıg’adı: bunday jumısshını mudamı 
ma’jbu’rlew, qadag’alaw, jazalaw ha’m jarima salıw menen qorqıtıp turıw 
za’ru’r. Ekinshi model birinshisine qarama-qarsı: jallanba jumısshılar o’z 
ta’biyatı boyınsha belsendi, olarg’a baslama ko’teriw ha’m shaqqanlıq, 
o’zinin’ moynına juwapkershilikti alıw qa’siyeti ta’n. Bunday jag’dayda 
menedjerdin’ wazıypası adamlardın’ o’z maqsetlerine erise alatug’ın 
sha’rt-sharayatlardı jaratıwdan ibarat. Ekinshi modelge muwapıq keliwshi 
jumısshını xoshametlew ha’m og’an qolay ortalıq jaratıp beriw g’ana 
jetkilikli.
A’lbette, bul eki model tek teoriyalıq abstrakt bolıp, a’meliyatta 
olar taza ko’riniste bolmaydı. İnsan o’zinde ha’m birinshi, ha’m ekinshi 
modellerdin’ belgilerin birlestiredi. Sol sebepli menedjment usılları 
integratsiyalang’an ko’rinis tu’s almaqta.
80-jıllarda Amerika puqarası bolg’an yapon alımı Uilyam Oushi “Z” 
teoriyasın usınıs etedi. Bul teoriya «D» Mak-Greger teoriyaları, yapon 
ha’m amerika menedjmenti ta’jiriybesinen kelip shıg’ıp, to’mendegi 3 
ideyanı ko’rsetedi:
1. Ulıwma ha’r qanday firmanın’ pa’rawanlıg’ın ta’miyinlewshiler: o’z 
imka’niyatların a’melge asırıwshılar – xızmetkerler.
2. Firma – bul mısalı janlı organizm. Bunda bir pu’tin maqsetke qaray 
birlesken adamlar xızmetin ko’rsetedi.
3. Firmanın’ o’zi de ha’m onın’ adamları da udayı jan’alanıp, o’zgeredi 
ha’m sol jan’alanıw arqalı bazardag’ı o’zgerip baratırg’an sha’rayatqa 
beyimlesedi, iykemlesedi.
Ekonomikalıq a’debiyatlarda, o’z imka’niyatların a’melge asırıwshı 
xızmetkerler, biznes, menedjment ko’z qarasınan qarag’anda, u’sh toparg’a 
bo’linedi.
Birinshisi – ekonomikalıq adam. Onın’ tiykarg’ı maqseti, pikiri, oyı pul 
tabıw. Demek, onı isletiw ushın ko’birek materiallıq xoshametlew yamasa 

---

63
ja’riymag’a a’hmiyet beriw kerek. Ekonomikalıq adamnın’ tiykarg’ı a’zzi 
ta’repi sonda, a’piwayı qılıp aytqanda, «pul dese o’zin to’beden taslawg’a 
da tayar». Eger basqa firma ko’birek pul wa’de qılsa islep turg’an ornın 
arqayın taslap kete beredi.
Ekinshi topar – sotsial adam. Bul o’zinin’ ku’shlerine isenbeytug’ınlar, 
ma’mleketten yamasa firmadan qa’wenderlikti ku’tetug’ın adamlar. 
Bularda baslama ko’teriw kemirek boladı.
U’shinshi topardag’ı adam – tek g’ana o’zinin’ imka’niyatların a’melge 
asırıwshı xızmetkerler. Bularda o’zinin’ materiallıq ta’repine a’hmiyet 
beredi, baslama ko’teredi, jan’a-jan’a ideyalar usınıs etedi. En’ za’ru’ri, 
olar pikirine sadıq boladı. Firmanın’ jaqsı, jaman ku’nlerinde onı qollap-
quwatlaytug’ın, pa’rawanlıg’ın ta’miyinleytug’ınlarda a’ne usılar boladı.
Firmalar xızmetkerlerge o’z-aldına itibar berip – en’ ziyrek adamlardı 
firmada islewge tartıw, olardın’ qa’nigeligin arttırıw, xızmetkerler u’stinen 
qattı qadag’alaw ornına olarg’a erkinlik beriw, biyg’a’rez, erkin islewi 
ushın sha’rayat jaratılıwı kerek. Bul xızmetkerlerdin’ o’z pikirlerin erkin 
bildiriwine, baslama ko’teriwine alıp keledi.