O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

4. ha’zirgi zaman menedjmentinin’ tiykarg’ı basqarıw usılı
Ha’zirgi zaman bazar ekonomikası sha’rayatında menedjment firmanın’ 
ishki islep shıg’arıw xızmetin basqarıwdın’ tiykarg’ı wazıypalarına 
to’mendegilerdi kiritiw mu’mkin: firma jumısın rejelestiriw; basshılıq 
ha’m jetekshilik qılıw; lawazımlardı bo’listiriw, xızmetkerlerdi ornı-
ornına jaylastırıw; miynetti ilimiy tiykarda sho’lkemlestiriw; jan’alıqlardı 
basqarıw ha’m olardı o’ndiriske engizip barıw; islep shıg’arılıp atırg’an 
o’nimlerdin’ sapasın joqarı ko’teriwdi basqarıw.
Rejelestiriw. Firma ishindegi rejelestiriwden maqset firmanın’ 
aldında turg’an maqsetlerge erisiw ushın ne, kim ta’repinen ha’m qanday 
qollanılıwı kerekligin anıqlawdan ibarat. Rejeler uzaq mu’ddetli, orta 
mu’ddetli ha’m qısqa mu’ddetli bolıwı mu’mkin.
Uzaq mu’ddetli rejelestiriw – firmanın’ ulıwma maqsetlerin ha’m 
keleshegin belgilew bolıp, bar bolg’an resurslardı rawajlandırıw, bo’listiriw 
ha’m olardan na’tiyjeli paydalanıwdı ko’zde tutadı. Uzaq mu’ddetli rejeler 
biznesti diversifikatsiyalaw, mu’lkshilik siyasatı, sırtqı siyasat sıyaqlı 
ma’seleler bolıp tabıladı. Uzaq mu’ddetli rejeler a’dette, 10, 15, 20 jılg’a 
mo’lsherlenip islep shıg’ıladı.
Orta mu’ddetli rejelestiriw kadrlar siyasatın, ulıwma islep shıg’arıw, 
keleshektegi ulıwma finans siyasatın ha’m t.b. o’z ishine aladı. Qısqa 

---

64
mu’ddetli rejeler (a’dette 1 jıl ushın) ma’lim mashqalalardı sheshiw 
maqsetinde bar resurslardan u’nemli paydalanıwdı belgileydi.
Keyingi waqıtlarda boljawdın’ tu’rli formaları payda bolıp, olardan 
kommertsiyalıq, texnologiyalıq, sırtqı ekonomikalıq, siyasiy boljawlar 
ken’ tarqaldı. Olar firma maqsetlerine erisiwde joqarı basqarıw ta’repinen 
qararlar islep shıg’ıw ha’m qabıl qılıw ushın imka’niyatlar ha’m de 
alternativ informatsiya deregi bolıp xızmet qıladı.
Basshılıq ha’m jetekshilik. Menedjerlerdin’ eki tiykarg’ı tipi ma’lim: 
jetekshi ha’kim ha’m salıstırmalı jan’a tu’rdegi qayta du’ziwshi jetekshi. 
Zamanago’y basqarıw-o’ndiristi sho’lkemlestiriw ha’m ken’eyttiriw 
imka’niyatı, u’lken mug’darda payda ha’m da’ramat alıw g’ana emes, bul 
en’ da’slep, xızmetkerlerdi tabıslarg’a bag’darlawshı sheberlik, bul aqırg’ı 
na’tiyjede firma xızmetkerlerinin’ ha’r ku’ngi miyneti olarg’a tek u’lken 
pul keltirip qoymastan, ba’lkim o’zinin’ abırayg’a iye ekenligin, ulıwma is 
ushın paydalı ekenin seziw imka’niyatın beretug’ın, quwanısh keltiretug’ın 
sharayat payda etiwden ibarat.
Du’nyadag’ı barlıq en’ iri kompaniyalarg’a a’melde G.Ford («Ford»), 
A.Sloun («Jeneral motors»), T.Uotson (IBM), S.Jobbs («Eppl komyuters»), 
K.Matsusita («Matsusita») sıyaqlı do’retiwshi jetekshiler tiykar salg’anlıg’ı 
basqarıwdın’ na’tiyjeliliginin’ anıq da’liyli esaplanadı.
Menedjment arnawlı basqarıw xızmeti bolıp, waqıt o’tken sayın 
jetilisip, o’zgerip baradı. Menedjment firmanın’ o’ndirislik, kommertsiyalıq 
ha’m finans xızmetin basqaradı. Menedjment yamasa basqarıwdın’ obekti 
bolıp ka’rxana xızmeti, al onın’ subekti bolsa basqarıw isin orınlawshı 
ma’keme ha’m olardın’ xızmetkerleri esaplanadı.
Menedjment 
tu’rleri
Ku’tiletug’ın maqset
Erisilgen na’tiyjeni 
bahalaw
1
2
3
I. Ulıwma 
menedjment
Paydanı en’ ko’p da’rejede 
arttırıw
Strategiyalıq tapsırma-
lardın’ orınlanıwı
II. Funktsional 
menedjment
Tu’rli buwınlardag’ı jumıs 
na’tiyjesin asırıw
Belgilengen jeke 
tapsırmanın’ orınlanıwı
1. Qa’rejetlerdi 
basqarıw
U’nemlewdi ta’miyinlew
Qa’rejetlerdin’ pa’seyiwi
2. Finans 
menedjmenti
Qoyılg’an qarjılardı na’tiyjeli 
isletiw
O’z bazarın ken’eyttiriw

---

65
3. Marketing isi
Tovar satıw ko’lemin asırıw
O’z bazarın ken’eyttiriw
4. Xızmetkerler din’ 
isin bas qarıw
Jumısshı-xızmetkerlerdin’ 
miynetin aqılg’a muwapıq 
sho’lkemlestiriw
Materiallıq ha’m miynet 
resurslarınan o’nimli 
paydalanıw
5. O’ndiris 
menedjmenti
O’ndiris operatsiyaların na’tiyjeli 
ta’miyinlew
Materiallıq ha’m miynet 
resurslarınan o’nimli 
paydalanıw
6. İlimiy-texni 
kalıq islerdi 
basqarıw
Jan’a o’nimlerdi o’zlestiriw
O’nim sapasının’ 
jaqsılanıwı
Menedjment ulıwma ha’m funktsional menedjmentke bo’linedi. 
Ulıwma menedjment firma xızmetinin’ ha’mme ta’replerin iykemlestirip 
paydanı ko’beytiwge xızmet qıladı. Funktsional menedjment firma 
xızmetinin’ ayırım ta’replerin basqarıw bolıp, og’an islep shıg’arıw, sawda 
satıq, finans, jumısshı-xızmetkerlerdin’ miynetin basqarıw kiredi.
Lawazımlardı bo’listiriw. Firmanın’ jetekshisi qanshelli qa’biletli, 
baslama ko’tergish bolmasın, ba’ribir onın’ bir o’zi iri sho’lkemge 
basshılıq etiwi mu’mkin emes. Evropa kompaniyalarının’ menedjerleri 
arasında soraw o’tkeriw sonı ko’rsetedi, na’tiyjeli basqarıw, na’tiyjeli 
basqarıw bag’darlamasın qa’liplestire alıw en’ za’ru’r jetekshilik sapası 
esaplanadı.
Bunday bag’darlanı payda etiw – firma tabısının’ en’ za’ru’r 
sha’rtlerinin’ biri esaplanadı. Ziyrek basqarıwshılar, injenerler, alımlar 
anag’urlım siyrek ushırasatug’ın strategiyalıq resurslar qatarına kiriwi 
biykar emes. Mag’lıwmat ushın AQSh ta xızmetkerlerdin’ mamanlıg’ın 
asırıwg’a ha’r jılı 30 millardtan artıq dollar sarıplaydı, lawazımlardı 
bo’listiriw ushın bolsa elektron miynet bazarları bar, bos orınlarg’a 
talaplar haqqında informatsiyanı o’z ishine alg’an avtomatlastırılg’an 
mag’lıwmatlar bankleri qollanıladı. Basqarıw lawazımların bo’listiriw 
olardı u’sh toparg’a: joqarı, orta ha’m to’mengi buwın basshılarına 
bo’liw tiykarında a’melge asırıladı. Joqarı buwın basshıları firma, 
kompaniyalardın’ prezidentleri, vitse prezidentleri, basqarıwshıları. 
Olardın’ tiykarg’ı wazıypası, a’dette firmanın’ ulıwma maqsetleri ham 
keleshegin, sonday aq o’ndiristi diversifikatsiyalaw siyasatın belgilewden 
ibarat. Orta buwın basshıları – zavodlar basqarıwshılarının’ orınbasarları, 
tu’rli ma’keme bo’limlerinin’ baslıqları. To’mengi buwın basshıları 
quramına islep shıg’arıw ustaları, tsex qadag’alawshıları kiredi. Bunday 

---

66
xızmetkerler o’zinin’ alatug’ın is haqıları, ka’sibi boyınsha o’siw imka’ni-
yat ları menen parqlanadı.
Miynetti tiykarlaw. Bul jerde tiykarlaw degende, adamnın’ minez 
qulqın belgileytug’ın ha’reketlendiriwshi ku’shler tu’siniledi. İslep shıg’arıw 
ha’m miynetti tiykarlawdın’ 2 tiykarg’ı tu’ri – materiallıq ha’m materiallıq 
emes tu’rleri bar. Birinshi tu’rine miynetke haqı to’lewdin’ tu’rleri, usıl 
ha’m formaları kiredi. İs haqının’ islegen waqtına qaray ha’m islegen isine 
qaray to’lew formalarınan basqa xoshametlewdin’ ja’ma’a’tlik usılları da 
bar, bular: ka’rxana aktsiyaların jen’illetilgen bahalarda jumısshı ha’m 
xızmetkerler arasında tarqatıw jolı menen investitsiyada qatnasıw; miynet 
o’nimdarlıg’ın asırıw, o’ndiris na’tiyjelerinde qatnasıw; islewshilerge 
paydanın’ belgili bir u’lesin to’lew jolı menen firmanın’ rawajlanıwında 
qatnasıw (ma’selen, islewshi qımbatlı usınıs kiritse, onı engiziwden kelgen 
paydanın’ 10 protsentin aladı).
Keyingi waqıtta rawajlang’an ma’mleketlerde miynetke haqı to’lewdin’ 
brigada forması ken’ tarqaldı. Bunda brigadanın’ is haqı fondı, onın’ 
ulıwma o’nimdarlıg’ına, islep shıg’arılıp atırg’an o’nimnin’ sapasına, shiyki 
zattı u’nemlewge, jan’a ideyalardı alg’a qoyg’anına baylanıslı boladı. Solay 
etip, brigadanın’ firma isinin’ na’tiyjeliligin asırıwg’a tiyisli birgeliktegi 
ku’sh ha’reketleri xoshametlenedi.
Biraq tek puldın’ o’zi jeterli tiykar emes. Qa’nshelli, za’ru’r materiallıq 
talaplardı (awqat, kiyim-kenshek, turaq jay ma’selesinde) qanaatlandırg’anı 
menen adamlardı ulıwma iske tiyisli bolg’an, abıray, ja’miyettegi ornı, 
ja’ma’a’t ta’repinen ta’n alınıwı ha’m t.b. ha’reketlendiredi, yag’nıy, 
xızmetker ushın sotsiallıq da’rejesi, onın’ ma’lim bir ja’ma’a’tke, firmag’a 
tiyisliligi u’lken a’hmiyetke iye.
Xoshametlewdin’ tiyisli usılları: belgili «hu’rmet ataqları», «hu’rmet 
taxtaları» ja’ma’a’tshilik ta’repinen ha’r tu’rli sıylıqlawlar sonnan kelip 
shıg’adı.
Jan’alıqlardı basqarıw. Ekonomika pa’ninde jan’alıq yamasa innovat-
siyalardın’ bir pu’tin anıqlaması joq. To’mendegi anıqlama aytarlıqtay 
tez-tez ushırap turadı: jan’a resurslardı tabıw yamasa bar bolg’anlarınan 
jan’asha, a’dettegidey bolmag’an usıllardan paydalanıw. Jan’alıqlar ilimiy-
texnikalıq, basqarıwg’a tiyisli, sotsiallıq ha’m ekonomikalıq boladı.
İnnovatsiya protsesinin’ du’zilisi a’piwayı, jan’alıqtın’ barlıg’ı haqqında 
da’slepki informatsiyanı alıw, onnan paydalanıw maqsetke muwapıqlıg’ına 
baha beriw, eksperiment, kommertsiyadan payda keltiriwdi tekseriw ham 
engiziw (jan’a o’nimdi, jan’a sho’lkemlestiriwshilik du’zilme ha’m jan’a 
sotsiallıq qatnasıqlardı g’alaba qollanıwg’a engiziw).

---

67
En’ da’slep jan’a bilimler, yag’nıy ilimiy–texnikalıq ha’m sotsiallıq-
ekonomikalıq salalardag’ı oylap tabıwlar jan’alıqtın’ tiykarı bolıp xızmet 
etedi. Oylap tabıwlardın’ payda bolıwı menen onın’ ken’ ko’lemde 
qollanılıwı arasında shama menen 2,5–3 jıl waqıt o’tedi. Jan’alıqtı 
engiziwdin’ bunday jolı ju’da’ quramalı bolıp esaplanadı.
Sırtqı ekonomikalıq ortalıqtan ba’sekileslerdin’ jan’alıqlardı 
engiziwdegi tabıslı urınıwları haqqındag’ı mag’lıwmatlardı da alıw 
mu’mkin. Ku’tilmegende sa’tsizlikke ushıraw ha’m de tabısqa erisiw 
kompaniya basshılarının’ hesh qanday jan’alıqlardı ko’zde tutpag’anı, 
olarg’a tayar emesligin ko’rsetedi.
Ma’deniy o’zgerisler innovatsiyanın’ deregi bolıp xızmet etiwi ha’m de 
bazar konyukturasına a’sirese ku’shli ta’sir ko’rsetedi (moda, milliy u’rip 
a’detler).
Tez o’zgerip turıwshı bazar talabı artınan «quwıw» ushın o’ndiriste 
mudamı o’zgerisler bolıwı za’ru’r. Lekin bul na’rseler onshelli an’sat 
emes. Jan’alıqlar mashqalaları Amerika, Evropa, Tu’slik-shıg’ıs Aziyanın’ 
jetekshi kompaniyaların ju’da’ ko’p tınıshsızlandırıp atırg’anı biykar emes. 
Rawajlang’an bazar mexanizmi udayı jan’alanıw, modernizatsiyalaw ha’m 
qayta qurıwdın’ jeterlishe kepilligi emes.
Jaqsı ideyalar o’z-o’zinen hesh na’rseni o’zgertpeydi. Egerde bas-
lama ko’teriwshiler, janku’yer olardı a’melde ju’zege shıg’arıw ushın 
juwapkershilik ha’m ta’wekelshilikti o’z moynına alatug’ın adamlar 
bolmasa, ideyalar firmalardı aralap jıllar dawamında «sayaxat qılıwı» 
ha’m ju’zege shıqpaw mu’mkin. Sol sebepli firmalar jan’a ideyalardı 
qollap quwatlawdın’ tu’rli bag’darların: maqsetli toparlar, qarıydar ka’rxa-
nalardı payda etpekte. Sonı aytıw orınlı, tsivilizatsiyanın’ ha’zir atag’ı 
shıqqan antibiotikler, insulin, sharikli rushka, konditsioner, elektron-
lampa, telefon, mikrokompyuter ha’m ha’tte vertolyot qusag’an utıslar 
a’ne sonday ka’rxanalar ta’repinen islep shıg’arılg’an ha’m birinshi 
ma’rte o’zlestirilgen. Bul na’rse olardın’ kommertsiyadag’ı ta’wekelshilik 
joqarı da’rejede bolıwına qaramay mazmun jag’ınan jan’a materiallardı, 
o’nimlerdi izlewge bag’darlang’anlıg’ı, olardın’ iri islep shıg’arıwshılardan 
sho’lkemlestiriwshilik jag’ınan ayırmashılıqqa iye ekenligi, sheklewlerdin’ 
joqlıg’ı, tvorshestvolıq ortalıqtın’ payda bolıwı ha’m kishi biznes 
basshılarının’ tezirek bayıw mu’mkinligi menen xarakterlenedi.
Jan’alıqlardı na’tiyjeli basqarıwdın’ tiykarg’ı qag’ıydaların u’yrenip 
ko’remiz.
Birinshiden, bul – jan’alıqtın’ sheklengen da’slepki ko’lemi ha’m bir 
jerge ja’mlengenligi. Jan’alıqlardı na’tiyjeli engiziw en’ da’slep arzımas 

---

68
qarjı ha’m az mug’dardag’ı xızmetkerlerdi talap qıladı ha’m kishi bazarg’a 
bag’darlang’an boladı.
Ekinshiden, bul-udayı eksperiment. İnnovatsiyalıq protses qarama–
qarsılıqlı ha’m aldınnan boljap bolmaydı, sol sebepli jıldam baslap 
jiberilgen baslamalar g’ana jaqsı na’tiyjeler keltiriwi mu’mkin.
U’shinshiden, jan’alıqtın’ tabıslı itimallıq ma’selesi. Sol sebepli 
ko’birek urınıp ko’riw za’ru’r. Qa’legen urınıwdı tabıslı bolıwı ushın u’mit 
etiw qansha az bolmasın, qanday da bir ideyadan payda shıg’ıw itimalı, 
eger bir waqıttın’ o’zinde ko’p bag’darlarda ha’reket qılınatug’ın bolsa, 
joqarı da’rejede boladı. Demek nıshanag’a tiygiziwdin’ ko’birek bolıwın 
ta’miyinlewdin’ isenimli usılı oq atıwdın’ sanın ko’beytiw bolıp esaplanadı.
To’rtinshiden, bul baslamanı janku’yerlerdi qollap–quwatlaw, olarg’a 
salıstırmalı tu’rde joqarı basshılar ta’repinen sabır-taqatlı bolıw.
Besinshiden, bul sho’lkem ishinde na’tiyjeli qatnasıqtı xoshametlew, 
ra’smiy emes qatnasıqlardı ha’m ishki «ortalıq» tı rawajlandırıw, 
innovatsiyalıq ma’deniyattı qa’liplestiriw, baslama ko’teriw, ha’reket 
erkinligin payda etiw bolıp esaplanadı.
Biraq a’ne usı tu’sinikli qag’ıydalarg’a a’meliyatta a’mel qılıw ha’mme 
waqıtta da an’sat bola bermeydi. Sonday bolsa da amerikalıq ataqlı 
izertlewshi P.Drukerdin’ ma’sla’ha’tin itibarg’a alıw zıyan qılmaydı: 
jan’alıq siz qabıl qılıwın’ız kerek bolg’an baslama, sebebi bazardag’ı 
jetekshilik ha’m ba’sekishiliktegi u’stinliktin’ negizide a’ne usında. A’ne 
sol sebepli, novator sho’lkem bolıw ushın ku’sh-ha’reketlerdi ayamaw 
za’ru’r.
Sapanı basqarıw. Sapa buyımnın’ belgilengen standartlarg’a sa’ykes 
keliw da’rejesin ko’rsetedi. Biraq sapanın’ joqarı da’rejesin ta’miyinlew 
kriteriyalarına boysınıw u’stinen qadag’alawdan ibarat emes, ba’lkim ol 
basqarıwdın’ barlıq da’rejelerinde joqarı wazıypag’a aylanadı. Jaqsı sapa 
bul mol da’ramat bolıp tabıladı.
Yaponlardın’ avtomobil, televizor, videomagnitofon ha’m basqa 
salalardag’ı erisken tabısları bunın’ anıq da’liyli bolıp esaplanadı.
Sapanı basqarıwdın’ sho’lkemlestiriwshilik formalarında sapa 
do’gerekleri «juldız» bolıp qaldı. Yapon kompaniyalarında shama menen 
1 million usınday do’gerekler islemekte, olar shama menen 10 million 
adamdı birlestirgen. A’dette, bunday do’gerekke tsex, ushastkanın’ 6–8 
xızmetkeri kiredi. Shınıg’ıwlar ko’binese sabaqtan tısqarı saatlarda 
ma’jilis formasında o’tkiziledi. Olarda do’gerek qatnasıwshıları miynet 
o’nimdarlıg’ı ha’m sapa, oylap tabıwshılıq, jan’alıqlar, texnika qa’wipsizligi 
qag’ıydalarına a’mel qılıw ma’seleleri menen shug’ıllanadı. Birliktegi 

---

69
tallaw ulıwmalastırıladı ha’m ko’rip shıg’ıw ushın firma basshılarına 
tapsırıladı. Sapa do’gerekleri jumısınan alınatug’ın ekonomikalıq na’tiyje 
ortasha alg’anda olarg’a qaraw ushın ketken qa’rejetlerden 5 ese artadı. 
Bul na’rse tek firmag’a g’ana emes, ba’lkim do’gerek qatnasıwshılarına 
da paydalı. Olar qosımsha to’lewler, sıylıqlar aladı, ruwxıy sıylıqlanıw 
sıpatında ja’ma’a’t aldında hu’rmet jarlıqları menen sıylıqlanadı.