O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

5. ba’sekinin’ mazmunı, ko’rinisleri ha’m usılları
Ba’seki – bul islep shıg’arıwshı ha’m tutınıwshılardın’ bazardı iyelew, 
arzan shiyki zatqa iye bolıw, joqarı payda alıw ushın bolatug’ın o’z ara 
gu’resleri.
Ekonomika iliminde ba’sekinin’ taraw ishindegi ha’m tarawlar aralıq, 
sonday aq oligopoliyalıq, monopoliyalıq ko’rinisleri bir-birinen parqlanadı. 
Taraw ishindegi ba’sekide bir qıylı tovarlardı islep shıg’arıwshılar 
bazardag’ı en’ qolay sharayatlar ushın o’z-ara gu’resedi.
Tarawlar aralıq ba’seki – tu’rli tarawlardag’ı islep shıg’arıwshılar 
arasında kapitaldı en’ qolay ha’m de ko’p da’ramatlı salalarg’a jaylastırıw 
ushın gu’res. Oligopoliyalıq ba’seki – islep shıg’arıw ha’m satıwdın’ u’lken 
bo’legin qadag’alaytug’ın bir neshe iri firmalardın’ o’z ara ba’sekisi.
Erkin isbilermenlik xızmetinde adamlar ba’seki gu’resinin’ bir 
qansha ko’rinislerine dus keledi. Ma’selen, erkin yamasa hadal ba’seki 
bazarda ju’da’ ko’p islep shıg’arıwshılar ha’mde tutınıwshılar xızmet alıp 
barg’anda ju’zege keledi. Negizinde ba’seki tayar o’nim, sawda da payda 
bolmastan a’dewir aldın baslanadı. Firmalar shiyki zat ushın material 
ha’m u’skenelerdi arzan bahalarda alıw, ka’rxanalardın’ qolay jaylasıwı, 
ko’tere ha’m usaqlap satıwda jaqsı sho’lkemlestiriw, en’ jaqsı injener ha’m 
menedjer ushın gu’res alıp baradı. Usı ha’m keyingi basqıshlarda tabıslı 
ba’sekilese alg’an firma g’ana keyin o’nimin bazarg’a shıg’arıwdan ha’m 
jaqsı na’tiyjelerge erisiwden u’mit qılıwı mu’mkin.
O’tmishte ba’sekinin’ en’ a’piwayı ko’rinislerinen biri bolg’an bahalar 
tiykarındag’ı ba’sekiden paydalanılg’an. Bunda bir firma o’z tovarlarının’ 
bahasın ba’sekiles firmalarg’a salıstırg’anda arzanıraq satadı, ba’sekiles 
firma da sonday qılıwg’a ma’jbu’r boladı, bolmasa qarıydardan ayırıladı.
Ha’zirgi da’wirde ba’seki o’zgeshe tu’s almaqta. Bahalar salasındag’ı 
ba’seki ornın, tutınıw qunı, sapa tiykarındag’ı ha’m basqa ko’rinistegi 
ba’seki tu’rleri iyelep barmaqta.
İlim-texnikanın’ rawajlanıwı na’tiyjesinde ba’sekinin’ baha menen 
baylanıslı bolmag’an usıllarınan paydalanıwdın’ qolay sharayatları ju’zege 
kelmekte.
Bahasız ba’sekide tovardın’ sapasının’ joqarılıg’ı, arzan tutınıw qunı, 
zamanago’y dizayin, servis xızmeti, islep shıg’arg’an firmanın’ dan’qı 
ba’seki gu’resinin’ tiykarg’ı faktorına aylanbaqta. Sonday-aq, tovardı qısqa 
mu’ddetlerde jetkizip beriw, xızmetkerlerdi texnikalıq jaqtan quramalı 
bolg’an tovarlardan paydalanıwg’a u’yretiw, sarıplanatug’ın energiya 
mug’darın kemeytiw, qorshag’an ortalıqtın’ pataslanıwına jol qoymaw 

---

57
ha’m basqalar bahasız ba’seki usılına kiredi. Bahasız ba’sekinin’ en’ za’ru’r 
faktorlarınan biri dillerlik sawda shaxapshaların ha’m de servis xızmetin 
payda etiw bolıp esaplanadı. Reklama da bahasız ba’sekinin’ en’ ku’shli 
quralı bolıp esaplanadı.
Bahasız ba’sekinin’ girlew usıllarınan biri bul sanaat shpionajı, yag’ny, 
atag’ı shıqqan kompaniya ha’m firmalardın’ tovarlarınan ko’shirme, nusxa 
alıp, sapası pa’s, qa’lbeki tovarlar islep shıg’arıwdan ibarat.
Ba’sekinin’ ja’ne bir ko’rinisi bul «Funktsional ba’seki» bolıp, ol bir 
talaptı bir neshe usıllar menen qanaatlandırıw mu’mkinshiliginen kelip 
shıg’adı. Ma’selen, sho’ldi suw, mazalı ishimlik, shay ha’m su’t qandırıwı 
mu’mkin.
Buyım ba’sekisi firmalar ta’repinen mazmunı, itibarı birdey, lekin 
sapası ha’r qıylı yamasa ha’tteki sapası da birdey tovarlardı islep shıg’arıw 
na’tiyjesinde payda boladı. Ko’pshilik jag’daylarda, bunday ba’seki firmalar 
aralıq ba’seki dep ju’rgiziledi. Buyım ba’sekisinde o’nimnin’ tez pa’t penen 
tayarlap beriliwi, bunda qarıydardın’ buyırtpasın qosımsha haqı almastan 
orınlap beriw usılları qollanıladı.
Sonday-aq, isbilermenlikte ba’sekinin’ pa’k emes usılları da bar. Olardı 
sha’rtli ra’wishte sonday ko’rsetiw mu’mkin: sanaat ha’m ekonomikalıq 
shpionaj, ba’sekilestin’ o’nimlerinen jasalma nusqa alıw, tutınıwshını 
aldaw, buxgalteriyalıq, statistikalıq esap sanaqlardag’ı ko’zboyawshılıqlar, 
qa’nigelerdi o’zine awdarıp alıw, korruptsiya ha’m ha’tte ba’sekilesti 
fizikalıq joq etiw.
A’dette, basqalardın’ o’nimin islep satıw, olardın’ firmasının’ belgisinen 
jasırın paydalanıwday isler menen mayda kompaniyalar shug’ıllanadı.
Buxgalteriyalıq esaptag’ı ko’zboyawshılıqlar, da’ramattı salıqlardan 
jasırıw yamasa aktsionerdi ha’m ja’ma’a’tshilikti aldaw maqsetinde 
qılınadı. Buxgalteriya balansındag’ı ko’zboyawshılıqlar arasında nızamsız 
pullardı o’zlestiriw jasırıng’an boladı.