O. Nazarbaev, b erejepOva, b. QalmuratOv İSBİlermenlik tiykarlari

4. bahanı qa’liplestiriwshi ha’m og’an ta’sir etiwshi faktorlar. 
bahanın’ tu’rleri ha’m firmanın’ baha siyasatı
Baha belgilewdin’ joqarıda ko’rip o’tilgen usılları qa’rejetlerdi 
esaplaw, tolıq, tuwrı, ortasha standart ha’m shegaralıq qa’rejetler haqqında 
informatsiyalardan paydalanıwg’a negizlenedi. Bul qa’rejetler tovarg’a 
sarıplang’an ja’mi miynet mug’darın yaki qunnın’ tiykarg’ı salmag’ın 
ko’rsetedi. Qun bahanın’ obektiv tiykarı bolsa da, onı qa’liplestiriwshi 
birden-bir faktor emes, sebebi baha basqa faktorlardın’ ta’sirinde qunnan 
joqarı yaki pa’s bolıwı mu’mkin.
Bahanı qa’liplestiriwshi faktorlardan biri ba’seki esaplanadı. Bahanın’ 
tu’rleri ha’m firmanın’ baha siyasatı. Bazar ekonomikasının’ o’zine ta’n 

---

78
sisteması bar bolıp, onı o’z ara baylanıslı, bir-birin talap etiwshi, biraq 
ha’r qıylı maqsetlerde qollanıwshı bahalar kompleksi quraydı. Bahanın’ 
qa’liplesiw protsesi quramalı bolıp, onın’ qatnasıwshıları og’ada ko’pshilik. 
Bahalar ha’r qıylı wazıypalardı orınlag’anlıg’ı, sebepli olardın’ tu’ri ju’da’ 
ko’p (4-sızılma).
5-sızılma
Baha sisteması
Standart baha
Limit bahası
Jasırın baha
Ten’ salmaqlılıq baxa
Demping baha
Avtoritetli baha
Milliy baha
Arzanlastırılg’an baha
Dun ya ju’zlik baha
Kontrakt (ko’tere) baha
O’zgeriwshen’ baha
Usaqlap satıw bahası
Erkin baha
Auktsion baha
Bahalar kompleksi
Bahanın’ ekonomikadag’ı ornı og’ada u’lken bolg’anlıg’ınan onın’ 
ha’r bir tu’rinen aqılg’a muwapıq paydalanıw isbilermen ushın u’lken 
a’hmiyetke iye. Sol sebepli, ka’rxanalar ha’m firmalar baha belgilewge 
u’lken itibar beredi. Joqarıdag’ı bo’limlerde ko’rsetip o’tilgen firmanın’ 
baha belgilew maqsetleri ha’m usıllarınan to’mendegi u’sh na’tiyje 
ku’tiledi:
tovar satıwdı ko’beyttiriw arqalı bazarda o’z u’lesin asırıw, imka’n 
• 
bolg’anda bazardı o’z qadag’alawına alıw;
ha’r bir tovardı (tovar birligin) satıwdan tu’setug’ın paydanın’ 
• 
kemeyiwine razı bolg’an halda tovarlardı ko’plep satıw arqalı payda 
mug’darın arttırıw;
tovardı ko’p satıw na’tiyjesinde onın’ ko’lemine salıstırmalı tu’rde 
• 
sawda-satıq qa’rejetlerin qısqarttırıw.

---

79
Bazarda ba’sekileslerdi qısıp shıg’arıw, da’rejesin bekkemlew ushın 
firmalar arnawlı baha qollanadı. Onı «bazarg’a kirip alıw bahası» yaki 
«demping bahası» dep ataydı.
Bul baha ba’sekilesti sındırıwg’a qaratılg’anlıg’ınan ma’mleket onı 
qadag’an etedi. Sol sebepli firmalar onı jasırın qollanadı ha’m bul is 
ra’smiy bahanın’ bir bo’legin keship jiberiw formasında boladı. Firmalar 
bahadan o’z da’rejesin saqlap qalıw, ba’sekiden pu’tin shıg’ıw ushın 
paydalanadı. Bunda sharayattı esapqa alıp, ba’sekilestin’ ha’reketlerin 
na’zerde tutıp, bahanı tez-tez o’zgertip turıwg’a tuwrı keledi. Keri 
jag’dayda tovar satıw ko’lemin ha’m paydanı bir normada uslap qalıw 
qıyın boladı. Bahalardı qollawda tovardı islep shıg’arıw qa’rejetleri ha’m 
rentabellik da’rejesi, bazardag’ı talap, onın’ o’zgeriwi ha’m aqırında 
bazarda baha menen ba’sekilesiwdin’ barısı esapqa alınadı.
Qarıydar qaltasındag’ı pulg’a qarap belgili da’wirge shekem 
o’zgermeytug’ın qattı standart bahalardı yaki o’zgeriwshen’ bahalardı 
qollanadı. Sonday tovarlar bar, qarıydarlar olardın’ bahasının’ o’zgermewin 
abzal ko’redi, ma’selen, kommunal xızmet, transport xızmetinin’ bahası 
(tarifi). Sol sebepten baha o’zgermesten qalg’an halda qa’rejetlerdin’ 
o’sken bo’legi u’nemlilik arqalı qaplanadı, anıg`ırag’ı tutınıwg’a qolaylıq 
jaratıw menen baylanıslı qa’rejetler kemeytiledi. Ma’selen, konfettin’ 
bahası o’zgermegen halda onı a’piwayı qag’azg’a oraw, arzan paketke 
jaylastırıw, qadaqlawdı a’piwayılastırıw jolı tutıladı, avtobusta ju’riw 
bahası o’zgermegeni, avtobustag’ı qolaylılıq kemeytiledi. Onın’ qatnawı 
qısqartırıladı, qatnawg’a u’lken avtobuslar shıg’arıladı, avtobuslarg’a ko’p 
jolawshı alınadı, onın’ toqtaw ba’ndirgileri kemeytiledi.
O’zgeriwshen’ baha belgilengende, birinshiden, qa’rejetlerdin’ ekin-
shiden, bazardag’ı talaptın’ o’zgeriwi esapqa alınadı. Baha asırılıp 
yaki pa’seytilip turıladı. Ha’mme ushın birdey bolg’an ulıwma bahalar 
menen birgelikte, ayırım qatlamdag’ı qarıydarg’a mo’lsherlengen arnawlı 
(ma’selen, abıraylı) baha belgilenedi. Bahalar satıw mug’darın ha’m 
satıw waqtın da ko’zde tutadı, tovarlar ko’p satıp alınsa baha tu’siriledi. 
Ma’wsim basında bahalar ko’terilip barsa, ma’wsim aqırında olar 
kemeyedi. Ma’selen, jaz tamam bolıp qalg’anda jazg’ı ma’wsim tovarları 
arzanlatıladı. Bahalardı qollawda tutınıwshının’ ruwxıy jag’dayı da 
itibardan sırtta qalmaydı. Baha sum ha’m tıyınlarg’a deyingi anıqlıqta 
qoyılg’anda qarıydar onı anıq esaplang’an, a’dalatlı baha dep oylaydı. 
Ol a’lbette pul qaytımın alıwg’a ko’nlikken boladı. Sol sebepli bahanı 
ulıwmalastırmay, maydalap belgilew qarıydarg’a maqul tu’sedi. Ma’selen, 

---

80
qarıydar 15000 sumlıq tovardı alıwg’a qurbı jetedi, ha’tte 15200 sum 
bolsa da alıwı mu’mkin. Lekin og’an tovar bahasının’ 14989 sum 80 tıyın 
bolg’anı maqul tu’sedi. Sonday bahag’a qarıydar ashıq boladı.
Qarıydardın’ tu’sinigi boyınsha barlıq waqıt tovardın’ bahası onın’ 
sapasına sa’ykes keledi. Sol sebepli baha sapadan keskin uzaqlasıwı 
mu’mkin emes. Biraq baha ha’m sapa baylanısınan paydalanıp bahanı 
asırıw imka’nı bar. Bunda sapa o’zgermegen halda baha asırıladı, sapa 
to’menlegen jag’dayda da baha saqlanadı ha’m aqıbetinde, baha sapanın’ 
jaqsılanıwına salıstırg’anda ko’birek asırıladı. U’shinshi usıl pul tabıwg’a 
qolay keledi. Sebebi qarıydar sapa menen bahanın’ parqın an’lamaydı. 
Lekin baha menen sapanın’ sa’ykesligin buzıw ba’seki sharayatında 
qa’terli is ha’m bug’an ayırım jag’dayda g’ana qol urıwı mu’mkin. 
Bazardı ken’eytip, tovarlardı ko’birek satıw maqsetinde tovardı ko’p satıp 
alg’anlarg’a bahanın’ bir bo’legi keshiledi, yag’nıy, baha arzanlastırıladı.
Sawda-satıqta preyskurant bahalarda isletiledi. Bul bahalar satıwshı 
ushın mo’lsher baha, qarıydar ushın bildirgish yaki mag’lıwmatnama 
baha. Ol firmalardın’ preyskurantlarında (baha ko’rsetkishlerinde) dag’aza 
qılınadı ha’m tovar bahasının’ qaysı summa a’tirapında bolıwın ko’rsetedi. 
Tovar islep shıg’arıwshıdan tutınıwshıg’a jetip barg’ansha bir neshe 
bahalarg’a dus keledi. Da’slep, olar ko’tere bahada satıladı. Ko’tere baha 
islep shıg’arıwshı ta’repinen u’lken mug’dardag’ı tovarlardı bir jola ko’tere 
satıp alıwshıg’a satılg’an payıtta qollanatug’ın bahalar. Ko’tere bahalar 
islep shıg’arıwshı ushın qa’rejetlerdi qaplaw ha’m belgili mug’darda 
payda ko’riwdi ta’miyinlewi kerek. Ol a’lbette, qunnan pa’s bolıwı za’ru’r. 
Ko’tere bahalar tovar birjalarında, sawda u’ylerinde yaki satıwshı menen 
qarıydardın’ tikkeley baylanısında qollanıladı. Olar sha`rtnama baha 
formasında boladı. Sha`rtnama baha ha’r eki ta’reptin’ razıshılıg’ı menen 
belgilengen ham olardın’ sha’rtnamasında ko’rsetilgen baha. Bul baha 
sha`rtnama a’mel qılg’an da’wirde, a’dette o’zgermeydi. Sebebi ol aldın 
kelisilgen boladı. Onın’ buzılıwı eki ta’reptin’ birewinin’ lebizsizligin 
bildiredi.
Ma’mlekettin’ bahalarg’a aralasıw xızmeti limitlengen yaki 
shegaralang’an bahalar ha’m dotatsiyalı bahalardı payda qıladı. Ma’mleket 
ayırım tovarlarg’a bahalardın’ joqarı ha’m to’mengi shegaraların belgileydi, 
olar usı shen’berde o’zgeriwi mu’mkin.
Bunday bahalar ja’rdeminde ma’mleket inflyatsiyanı jılawlaydı, 
bahalardı qadag’alaydı. Dotatsiyalang’an baha – ma’mleket byudjeti 
esabınan arnawlı arzanlastırılg’an baha. Bazarlardın’ ko’lemi jag’ınan 

---

81
alg’anda, aymaqlıq, milliy ha’m xalıq aralıq yaki internatsional bahalarg’a 
bo’linedi. Aymaqlıq baha og’an ta’sir etiwshi faktorlardın’ belgili aymaq 
shen’berindegi ta’sirinen payda boladı. Ol tek belgili aymaqlıq bazarg’a 
ta’n boladı. Ma’selen, O’zbekstanda qawın-g’arbızdın’ belgili orınlarg’a 
(Andijan, Tashkent, Termizge ha’m No’kiske) ta’n bahası bar. Milliy 
bazar bahası bir ma’mleket shen’berinde a’mel qılıwshı ha’m olardın’ 
o’zgesheliklerin o’zinde ko’rsetiwshi, sa’wlelendiriwshi baha. Ma’selen, 
limon yaki apelsinnin’ Gretsiya, İtaliya, Kuba, Marokkag’a ta’n bahaları 
bar.
Milliy baha o’z shen’berindegi sotsiallıq qa’rejetlerdi, milliy 
bazardag’ı talap ha’m usınıstı, tovardın’ paydalılıg’ın, onın’ usı jerde 
qanday qa’dirleniwin esapqa aladı. Du’nya ju’zlik bazar bahası belgili, 
belgili tovarg’a ketken internatsional qa’rejetlerdi, tovardın’ xalıq aralıq 
standart talabına sa’ykes keliw da’rejesin ha’m de talap ha’m usınıstın’ 
bir-birine qatnasın esapqa aladı. Du’nya ju’zlik baha, a’lbette, milliy 
bahadan parqlanadı. İri eksport-import mashqalaları du’nya ju’zlik bazar 
bahalarınan tovar bazarları ushın a’dettegidey sha’rtler tiykarında a’melge 
asırıladı.