О. Р о з щ о в, С. O f a e b, М. М а Х м у д о в, Б. А д и з о в

кенг 
маънода 
инсон узи б и л ан м е ^ н а т предмети у р т а с и га ц уяд иган
нарса- 
л ар д и р , Т а ъ л и м ж а р а ё н и д а икки хил ф а о л и я т м а в ж у д : у^итиш
ф аоли яти ; у^и ш ф аол и яти . Б и ноб ари н , у л ар н и н г j^ap бири у з и ­
га хос воситага эга.
*
Ж ад валн ин г чап томонидаги стрелка таълим м ацсадларини режалаш- 
тириш, унг томонидаги стрелка таълим мак;садларини ам алга ошириш жа- 
раёнларини акс эттиради.
21

---

УцитиШ воситалари — уцув м а т е р и а л л а р и н и у р г а т и ш д а у^и- 
тувчи узи бил ан у ^ у в ч и л а р о раси га ц уяд иган моддий в а мод- 
д и й л а ш г а н преДметлардир. М одди й в о с и та л а р ^ат о р и га , 
ма- 
с а л а н , бошланрич с и и ф л а р д а
п редм ет 
д а р с л а р и
у ти л га н д а 
синфга олиб к и р и л а д и га н ту'рли с а б з а в о т в а м е в а л а р , 
ю^ори 
с и и ф л а р д а эса м е х ан и зм л а р , у л ар н и н г д е т а л л а р и ки рса, мод- 
д и й л а ш т и р и л г а н б у ю м л ар цаторини 
к а р т о ч к а л а р , 
р а с м л а р , 
ж а д в а л л а р , ч и з м а л а р , босма асосли 
т а р ^ а т м а
м а т е р и а л л а р , 
3 \ N [
 
хоти раси га ки ри тил ган д а с т у р л а р т а ш к и л этад и. 
К^зири 
ш ундаки, уцитувчи учун т а ъ л и м воситаси функциясини б а ж а - 
р ад и г ан моддий ва м о д д и й л аш га н н а р с а л а р н и н г б а р ч аси у^ув- 
чи учун, ав в ал о , т а ъ л и м м а н б а и вази ф ас и н и б а ж а р а д и .
Укиш воситалари — б о л а л а р н и н г
узида. Б о л а д а ш а к л л а н - 
ган иж ти м ои й т а ж р и б а , у з л а ш т и р и л г а н б и л и м л а р , м а л а к а л а р ,
иж одий ф а о л и я т ва ац ли й м е ^н а т у су л л а р и уцувчи учун восй- 
т а вази ф ас и н и б а ж а р а д и . «Т аъ ли м
воситаси — 
уцувчининг 
у зи д а » ф и кри га ой ди н л ик киритиш учун «У н д ал м а » м а взу с и д а 
тузи л ган уцув топ ш и риц л ари н и т а ^ л и л циламиз.
1-т о п ш и р и ц. Н а м у н а д а н ф о й д а л ан и б , б ер и л га н нутц ^о- 
л а т л а р и г а мос к е л а д и г а н г а п л а р тузинг. С узловчининг нутци 
^ а р а т и л г а н ш ахе ва п р ед м етл ар н и ан и ^ л а б , у н д а л м а г а т а ъ р и ф
б ери ш га тай ёрл аии н г.
Б о л а л а р н и т а б р и к л а ё т г а н бобо, ч укаё тга н одам , ^ у ш л а р г а
дон сепаётган бола, бувисини т а б р и к л а ё т г а н н е в а р а , уст-боши 
з$ л б улган киш ининг ёмрирга м у р о ж аати , ш а м о л г а ёлвораёт- 
гаи од ам н и нг гапи.
Н а м у н а : Эй хаёл, у з о ^ л а р г а олиб кетма!
2-т о п ш и р и ц. Б е р и л г а н ^ о л а т л а р г а мос к е л а д и г а н олти- 
т а r a n туздингиз ( Б о л а л а р , билим м а н б а и — китобни севииг. 
О д а м л а р , ч у к ая п м ан , цутцаринглар.! Х,ой ц ад рдон ц уш л ари м , 
дон енг. М ее д и б о н буви ж он , Сизни т а б р и к л а й м а н . )^ой ёмгир, 
я н а ш и д д а т б и лан ёг. Эй ш ам ол , салом им ни д усти м га е т к а з !) . 
Ш у г а п л а р н и ц ан д а й цилиб икки гуру^га а ж р а т и ш мумкин?
3-т о п ш и р и ц. М атн н и у^иб, у н д а л м а л и м и е р а л а р н и к^чи- 
рйнг.
. К,ани айт, м а ц е ад и н г н им адир сенинг,
Н е га т и л к а л а й с а н барримни о^анг.
Н ечук к е р а к булди сенга куз ёшим,
Н ечук ке рак, рубоб, сенга ш унча рам.
(А . О р и п о в )
4-т о п ш и р и ц. Б е р и л г а н тая н ч сузл а рн и у н д а л м а в а з и ф а - 
си д а ц атн аш ти ри б, « Б а ^ о р » м а взус и га боглиц ^и ко я тузинг.
Ба%ор, л о л а , ё ц и м л и ш абада, цалб.
К е л ти р и л ган топ ш и ри ц л арн и т а ^ л и л цилиш 
йули 
бил ан
уцитиш м а ц е а д л а р и , у л а р г а турри к е л а д и г а н у^и ш м а ^ с а д л а р и , 
в оси тал ари , н а т и ж а л а р и н и а ж р а т и ш мумкин.
У р т и ш м а ц е а д л а р и
— б о л а л а р н и
у н д а л м а л а р н и
22

---

у рган и ш га т а й ё р л а ш (1-топш ири^), б о л а л а р н и у и д а л м а л а р г а
мустацил т а ъ р и ф б ери ш га олиб кели ш (1-топш ири ^), ш а х сга 
ва п р е д м е т л а р г а ^ а р а т и л г а н у н д а л м а л а р н и ф а р ц л а ш г а у р г а ­
тиш (2-топш ири^), у н д а л м а буйича 
у р ган и л га н
би л и м ларн и
м у с та.\к ам л аш (3-топш ириц), у н д а л м а б уйи ча у р ган и лг а н б и ­
л и м л ар н и янги у^Ув Ло л а т и г а татб и ц этиш (4-топш ириц).
У ^ и ш м а ц с а д л а р и — 1-топшириц буйича: у н д а л м а л и
гап л ар тузиш (1 ), ш ахсга ц а р а ти л г а н
у н д а л м а л и
гап л ар н и
а н и ^ л а ш (2 ) , п р ед м е т л а р га ^ а р а т и л г а н у н д а л м а л и
г ап л ар н и
ан и цл аш (3 ), у и д а л м а л а р г а т а ъ р и ф
бериш ( 4 ) ; 
2-топшириц 
буйича: тузи л ган г ап л ар н и ц ай та у^иб чициш ( 1 ) ,  
га п л а р н и
икки гуру^га а ж р а т и ш тугри си да *уйлаш ( 2 ) ,  
г а п л а р н и
икки 
гуру^га а ж р а т и б ёзиш (3 ) ,  гап л ар н и икки . гуру^га 
а ж р а т и б
ёзиш ш артини айтиб бериш ( 4 ) ;  3-топшириц буйича: ш еърий 
п арч ан и ^ и ш (1), у н д а л м а л и м и ср а л а р н и а н и ^ л а ш (2 ) , у н д а л ­
м али м и ср а ла р н и кучириш (3); 4-топшириц буйича: та я н ч cjte- 
л ар н и у н д а л м а в а зи ф а с и д а ц атн аш ти ри б
г а п л а р
тузиш (1 ) ,  
га п л а р н и м а зм у н ан бир-бирига б огла ш (2 ) , ^и ко я тузи ш (3 ) .
Ю ^ори д аги ук;иш м а ц с а д л а р и г а оид воси тал ари и ^ а м аж - 
рата м и з: б о л а л а р н у т ^ и д а у н д а л м а л и
r a n конструкциясининг 
м а вж у д л и ги — 1-топширицни б а ж а р и щ воситаси, 2— 4-топши- 
ри цларни б а ж а р и ш воситаси — у н д а л м а н и н г т а ъ р и ф и , ту р л ар и
хусусидаги б ил и м л ар, б о л а л ар н и н г уз ф аоли яти .
Т аъ ли м н ати ж ас и
Т а ъ л и м н ати ж ас и у^ув м а тери ал и н и у зл а ш т и р и ш д а р а ж а ^
л а р и билан б огли ^ ^одисадир. М. Н. 
С каткин, И. Я. 
Л е р н е р
уцув м а тери ал и н и у злаш ти ри ш н и н г уч хил д а р а ж а с и н и а ж р а - 
тишган: идрок этиш, а н гл а ш ва х о ти р ад а са ц л а ш ; у х ш а ш у^ув 
^ о л а т л а р и га татбик; этиш д а р а ж а с и д а узл аш ти р и ш ; 
и ж одий
ф аоли ятн и н г у ёки бу хусусиятини т а л а б э т а д и г а н янги ^ у в
ш а р о и тл ар и га 
т а т б и ^
этиш
д а р а ж а с и д а
узл аш ти ри ш *. Б у
о л и м л арн и н г уцув м а т е р и а л л а р и н и у зл а ш т и р и ш га оид а ж р а т - 
ган д а р а ж а л а р и н и н г кам чи ли ги 'и ж о д и й
ф ао л и я тн и н г
у^ув 
м атери ал ин и у зл а ш ти р и ш д а ф а ц а т охирги (учинчи) 
д а р а ж а
билан боглицлигйдадир.
У^ув м а т е р и а л л а р и н и у зл а ш т и р и ш д а эсга олиш (хоти рл аш ) 
ва и ж о д к о р л и к бир ж а р а ё н н и н г (ол д ин д ан ц а й д э т и л га и н а т и ­
ж а г а эриш иш ж а р а ё н и н и н г) икки томонидир. К,айта э с л а ш д а н
б ош лан ган у^ув ф ао л и я ти
и ж о д к о р л и к
билан, 
и ж о д к о р л и к
б ил ан б ош л ан ган у^ув ф ао л и яти ц ай та э с л а ш б и л ан
я к у н л а - 
ниши лозим. И ж о д и й ф аол и ят, ц ай та э с л а ш
й ^ л л а р и
бил ан
уцувчи у р га н и л а ё т г а н об ъ ек тга я^ и н л а ш а д и .
Уцувчининг у р га н и л а ё т г а н об ъ ек тга з^ар 
бир яц и нл аш уви
у зл а ш т и р и л а ё т г а н уцув м а тери ал и н и н г янги том он лари ни , янги 
б елгиларини э^ис цилиш, ан гл аш н и т аъ м и н л ай д и . 
Б у т а ъ л и м
* 
Л ернер И. Я-, Скаткин М. Н. Т ребования к современному уроку. М ;. 
1969, с. 6.
23

---

ж а р а ё н и д а г и к у м й л яц и я ^одисасидир. К у м и ля ц и я
^од и саси га 
к УРа > уцувчи 'олдин у р га н и л га н уцув ' м а т е р и а л и г а
т ак р о р и й
цай тиб к е л г а н д а, уз туш ун ч аси
доираси ни
янги 
б и л и м л ар , 
ф а к т л а р , б о г л а н и ш л а р б и л а н бойитади.
Ш у н д ай ^илиб, т а ъ л и м ж а р а ё н и д а уцувчи в а у ^ у в матери- 
. алининг у з а р о т а ъ с и р и о р ^ а л и янги билим в а м а л а к а л а р ш а к л - 
л а н а д и , олдин у р га н и л г а н б и л и м л ар, 
э г а л л а г а н
м а л а к а л а р
янги т а с а в в у р л а р б и л ан кенгаяди. Уцувчи ф аол и яти н и н г маз^- 
сули (н а т и ж а с и ) т а ъ л и м ж а р а ё н и д а уцувчи олди га цуйилган 
м а ^ р а д л а р г а т а ц ц о сл аш йули б и л ан
у л ча н а ди . 
Ш унингдек, 
э р и ш и л г а н н а т и ж а ц уйи лган м а ц с ад га ^ а н ч а яц и н л а ш с а , т а ъ ­
л и м ш унча с а м а р а д о р са н а л а д и . 
Б и з 
уцув 
м а т е р и а л л а р и н и
узл а ш ти р и ш н и н г уч хил д а р а ж а с и ва шу уч хил д а р а ж а г а мос 
к е л а д и г а н уч хил н а т и ж а с и н и а ж р а т а м и з .
I д а р а ж а . У^ув м а тер и ал и н и н г 
ум умий тузилиш и ва уни 
ай тиб бериш усулини э г а л л а ^ . Б у д а р а ж а д а б о л а л а р ^р ган и л - 
ган б и л и м л а р н и а м а л и ё т г а т а т б и ^ э т а о лиш ^об и ли яти н и э га л - 
л а ш л а р и лозим. У ^увчи ^ о и д а д а н а м а л и ё т г а ут га н д а ва, аксин- 
ча, а м а л и ё т д а н ^ о и д а г а ц а р а б б ор ган д а м у л о ^ а з а цилиб 
иш 
куради , т о п ш и р и ^ л а р н и ееки нли к б и л ан б а ж а р а д и , $ й л а б , му- 
ло>;аза цилиб ф а о л и я т курс ати ш к у н и к м а л а р н и н г ш а к л л а н и - 
шига олиб келади. Б и л и м л а р асоси да л;осил ц и л и н ад и ган ку- 
н и к м а т а ъ л и м н ати ж ас и н и н г д а с т л а б к и к^ри н и ш иди р.
II д а р а ж а . У^ув м а тер и ал и н и н г умумий тузи л иш и ва уни 
гй тиб бериш усул л ар и н и я н а д а к он кре тла ш ти ри ш , кенгайти- 
риш. Б у д а р а ж а д а у р ган и л г а н б и л и м л ар , у л а р н и айтиб бериш 
у су л л ар и турли уцув ^ о л а т л а р и г а татб и ц цилинади. Т е зк о р л и к
. б и л ан ^ о и д а д а н ф а к т л а р г а , ф а к т л а р д а н ц оид ага утиШ, топши- 
р и ц л а р н и б а ж а р и ш сур ъ ати т а ъ л и м ж а р а ё н и
н а т и ж а л а р и н и
б е л г и л а ш ^ ч о в и с а н а л а д и . Ф а о л и я т д а г и т е з к о р л и к
м а л а к а -
нинг с и ф а т белгисидир. А н а ш у н га к у р а у ^ у в м а т е р и а л л а р и н и
узл а ш ти р и ш н и н г бу д а р а ж а с и н и м а л а к а д а р а ж а с и д а у з л а ш т и ­
риш деб б ел ги л а й м и з. У злаш ти ри ш н и н г иккинчи д а р а ж а с и д а
уцув м а т е р и а л л а р и н и у зл а ш т и р и ш н а т и ж а с и м а л а к а г а мос кё- 
лад и.
III д а р а ж а . У ^ув м а т е р и а л и н и туш ун ч а д а р а ж а с и д а у з л а ш ­
тириш. Б у д а р а ж а д а у^цувчи ф и к р л а ш и д а г и м устац ил л и к, унинг 
у р г а н и л г а н б и л и м л а р г а мун осабати, ^з-,узини б а ^ о л а ш т а ъ л и м
ж а р а ё н и й а т и ж а с и н и б е л г и л а ш у л ч о в л а р и ^ и соб л ан ад и.
О лдинги с а ^ и ф а л а р д а та ъ л и м н и н г м ацсад и, 
воситаси 
в а
н а т и ж а л а р и т а ^ л и л этилди. Энди ш у л а р асосида т а ъ л и м эта- 
лонини ш а р ^ л а ш г а утам из.