O xoshimov, S. Saidaxmedov

Dissipatit kuehlar va ularning quyushqoq elementlardagi ta’siri. EMT quyushqoq elementlari deformatsiyalanganda nafa- qat potensial energiya zaxirasini qayta taqsimlaydigan quyushqoq kuchlar hosil bo‘ladi, balki qarshilik kuchlari ham paydo bo‘1adi. Konservativ xarakterga ega bo‘lgan quyushqoq kuchlardan farqli o‘laroq qarshilik kuchlari ularni sochishga (mexan’tk energiya dissipatsiyasi) olib keladi, ya’ni ularni issiqlik yoki boshqa ener- giyaga aylantiradi.
O‘zining fizik tabiati bo‘yicha dissipativ kuchlar ikki sinfga bo‘linadi: quyushsqoq element magterinallaridagi ichki ishqala- nish kuchlari va quyushqoq elementlarining ulanish joylarida ularning konstruktiv jihatdan bajarilishiga bog‘liq bo‘lgan tashqi ishqalanish kuchlari.
Dissipativ kuchlarni aniq hisobga olish ularga ko‘pgina ta- sodifiy faktorlami ta’siri bo‘lgan1igi uchun qiyinchilik tug‘diradi, shuning uchun odatda, elektr yuritma nazariyasida ularni «b» qar- shilik koeffitsiyenti kiritish bilan hisobga olinadi.
U holda quyushqoq aylanuvchi elementda burilish burchagi p maNjud bo‘lgandagi moment quyidagicha aniqlanadi

M=M_sh+M_{d.x' °} ^{, p + b ft} (1.10)

bu yerda: ^Cp — bikrlik; b — qarshilik koeffitsiyenti; M _h B£t ^M_{d x} mos ravishda quyushqoq va dissipativ kuch momentlari.
Amaliy hisoblarda bikrlik Cp o‘miga ba’zi hollarda teskari qiymat «e» qo‘llaniladi va uni bo‘ysinuvchanlik deyiladi.

2. ELEKTROMEXANIK TIZIMDA QARSHILIK KUCHLARI VA MOMENTLAR

Elektr yuritma ish holatida dvigatelning elektromagnit mo- menti Mz ish mashinasi yoki uning ish bajaruvchi organida foydali yoki parazit qarshilik kuchlari natijasida hosil bo‘lgan qarshilik momenti My bilan muvozanatda bo‘1adi. Bu dvigatel o‘qiga keltirilgan momentni keltirilgan statik qarshilik momenti M deyi- ladi.
Ish mashinasining statik momentini burchak tezlikka bog‘1iq- ligi 1.7- rasmda keltirilgan. Yog‘och metall va boshqa material- larni kesishda yuzaga keladigan qarshilik kuchlari tufayli hosil bo‘1adigan statik momentlar 1.7- rasmdagi ?-to‘g‘ri chiziq ko‘ri- nishida bo‘ladi.
Qayishqoq elementlardagi ishqalanish kuchlari tezlikka to‘g‘- ri proporsional bo‘lgan statik momentni hosil qiladi (2-chiziq). Ventilyatorlar esa tezlikning kvadratiga proporsional bo‘lgan statik momentni yuzaga keltiradi (3-chiziq). Markazdan qochma rotor mashinalari, sentrifuga va nasoslar o‘zgarmas tashkil etuvchi va tezlikning kvadratiga proporsional bo‘1gan statik momentni hosil qiladi (4-chiziq). Bunday ish mexanizmlari uchun statik moment quyidagi formula orqali aniqlanadi.


(1.11)
bu yerda: Mq g va m, — ish mexanizmining o‘qidagi nominal ish holatidagi statik moment va burchak tezlik; M - boshlang‘ich moment (m = 0 bo‘lgandagi); K —— 0, 1, 2 qiymatga ega bo‘1gan daraja ko‘rsatkichi.


I.7-rasm. Statik momentning tezlikka bog‘1iqligi:
/ — tezlikka bog‘1iq bo‘lmagan (o‘zgarmas) moment; 2 - tezlikka chiziqli bog‘liq bo'1gan moment; 3 — burchak tezlik kvadratiga proporsional bo’1gan moment; 4 - burchak tezlikka proporsional va o‘zgarmas tashkil etuvchisi bo‘1gan moment.


Odatda, statik momentlar harakatga qarshilik ko‘rsatadi va ayrim hollarda aksincha bo‘ladi. Shuning uchun hamma statik momentlar ikki turga, ya’ni reaktiv va aktiv (potensial) moment- larga bo‘linadi.
Reaktiv momentlar (kuchlar) harakatga to‘sqinlik qiladi va harakat yo‘nalishi o‘zgarganda ishorasini o‘zgartiradi. Bunday momentlarga ishqalanish kuchlariga bog‘liq bo‘lgan hamma momentlar kiradi. Reaktiv moment M —f{m) in = 0 bo‘lganda uzilib qolganligi uchun yuritmaning ustuvor holati a, b va s, d ora- liqdagi (1.8-rasm, n) har qanday nuqtada yuzaga kelishi mum- kin.

I.8-rasm. Reaktiv (a) va aktiv (b) statik momentlaming tezlikka bog‘liq1igi.

Aktiv potensial momentlar (kuchlar) yuritmaning ayrim ele- mentlarida potensial energiyaning qayta taqsimlanishi bilan bog‘- liq. Ular og‘irlik kuchlari hamda qovushqoq jismlardagi siqilish, cho‘zilish va buralish kuchlari hisobiga hosil bo‘ladi. Bu moment va kuchlar harakat yo‘nalishi o‘zgarganda ham ishoralarini o‘z- gartirmaydilar (1.8-rasm, I›). Odatda, harakat tezligi o‘zgarsa ham aktiv momentning qiymati o‘zgarmaydi. Bu kuchlaming me- xanik tizimga qayta ta’sirida ham tebranish energiyasi yutil- maydi. Shuning uchun ulami konservativ deyiladi va bunday qurilmalarning dinamik modeli konservativ zvenolar bilan amalga oshiriladi.

3.