O xoshimov, S. Saidaxmedov

Boshqarish va axborot qurilmalari energiya oqimi W va ma-
shinalarning ishchi organlari harakatlarini boshqarishning berilgan qonuniyatlar bo‘yicha shakllantirish uchun mo‘1jallangan.
Avtomatlashtirilgan elektr yuritmani avtomatik boshqariluv- chi elektromexanik tizimning (ABT) keng qo‘1laniladigan turi deb qarash mumkin.
Avtomatlashtirilgan elektr yuritmaning funksional sxemasi 1 - rasmda ko‘rsatilgan. Bu sxema elektr yuritmaning ayrim element- lari va ular orasidagi bog‘1anishlami kengroq o‘rganish imkoniya- tini beradi. Bu yerda ingichka chiziqlar bilan elektr energiyani uzatish kanallari, qo‘sh punktir chiziqlar bilan mexanik energiyani uzatish kanallari, punktir chiziqlar bilan esa, elektr yuritma yoki bajaruvchi mexanizmning o‘lchanayotgan koordinatlari to‘g‘risida axborot uzatish kanallari ko‘rsatilgan.



1-rasm. Avtomatlashtirilgan elektr yuritmaning funksional sxemasi.
Energiya manbalari (EM) odatda, sanoat elektr tarmog‘i yoki maxsus akkumulyator batareyasi, individual generator ko‘rinishi- dagi mustaqil manba bo‘lishi mumkin. Bu hol asosan uchish apparatlari va kemalardagi «bort» tizimlarida qo‘llani1adi.
Kuclıli elektr o ’zgartgiclı qurilmasi (KEO‘Q) — rostlanmay- digan kuchlanish Ut, tok It va chastota /ı ni Ut dan (masalan, tarmoqdan) olib dvigatelni ta’minlaydigan U, I vafga ega bo‘1gan elektr energiya ik ga aylantirib beradi.
Avvallari KEO‘Q sifatida elektr mashina o‘zgartgich quril- ınalari ishlatilar edi. Hozirda asosan o‘zgaruvchan tokni o‘zgar- mas tokka aylantirib beradigan kuchli yarim o‘tkazgich o‘zgart- gichlar tiristorli boshqariluvchi to‘g‘rilagich (BT), tranzistorli- impuls o‘zgartgichlar hamda o‘zgaruvchan tok kuchlanishi shaklini o‘zgartirib beradigan turli tranzistorli va tiristorli inver- torlar hunıda chastota o‘zgartgichlari qo‘l1aniladi.
Dvigatel qurilmasi (DQ) elektr energiyani Wz rotorni (yakor- ni) chiziqli yoki aylanma harakatga keltiradigan mexanik ener- giyaga W„ aylantirib beradi. Mexanik energiya Y„ oqimi mexanik uzatish qurilmasidan o‘tib, xuddi shu ko‘rinishdagi energiya iF„, ga ay lanadi, bu esa ish mashinasi orqali qabul qilinadi.
IMlarda iÎ’, energiya aylanma harakatda koordinatlari Mi — qnrshilik momenti, m„, — burchak tezlik hamda ilgarilanma hara- kotda esa koordinatlari N, — qarshilik kuchi va P,, — chiziqli tezlikka ega bo‘lgan ish organi (IO)ning mexanik ishiga aylan- tiriladi.
Tabiiyki, energiya oqimi liv, ni M, ga aylantirish elektr yuritma clementlarining sifoti hnında energiya oqimini boshqarish qonu- niga ko‘ra isroÛar bilan amalga oshiriladi.
Boshqarish qurilma. i (BQ) KEO‘Q yoki DQ, yoki O‘Qlar- ning ayrim, ba’zi hollanda esa bir vaqtning o‘zida ikki, uch quril- ma koordinatlarini boshqaradi. Boshqarish qurilmasi boshqarish qonunini berish qurilmasi BQ berilayotgan axborot va xabarchi o‘zgartgich1ardan kelayotgan axborotlarni taqqoslab, kerak bo‘l- gan ko‘rinishda shakllantiradi. Xabarchi — o ’zgartgichlar elektr yuritmaning turli koordinatlarini (momentlar, kuchlar, burchak va chiziqli tezlik, tok, kuchlanish va h.k.) o‘lchashga mo‘ljallangan axborot — o‘1chov qurilmalari ko‘rinishida bo‘1ib, ular bu ko-
ordinatalami bir turdagi (masalan, kuchlanish) elektr signallariga aylantiradi.
Elektr yuritmalarning asosiy turlari va ularning vazifalari. Barcha elektr yuritmalami funksional vazifalari, energiyaning bo‘linishi, ish mashinasi chiqish o‘qining harakat shakli, iste’mol qilayotgan tok turi, o‘zgartgich, dvigatel, uzatish va boshqarish qurilmalarining o‘ziga xos xususiyatlari va boshqa holatlari bo‘yi- cha bir nechta turlarga bo‘lish mumkin.
Funksional vazifalari bo‘yicha elektr yuritmalar bosh va yor- damchi elektr yuritmalarga bo‘linadi. Bosh elektr yuritma jara- yonning asosiy operatsiyasini yoki ish mashinasining ijrochi organini harakatga keltiradi. Yordamchi elektr yuritma esa, ma- shinaning yordamchi orgarılarining harakatini ta’minlaydi. Masa- lan, tokarlik dastgohi bosh elektr yuritmasi ishlov berilayotgan detalni aylanma harakatga keltiradi, yordamchi elektr yuritma esa kesish asbobini detalning bo‘ylamasi bo‘yicha ilgarilama hara- katga keltiradi.
Energiyaning bo‘1inishi bo‘yicha elektr yuritmalar guruhli, individual, o ’zaro bog’langan va ko ’p dvigatellilarga bo’linadi.
Guruhli elektr yuritma sanoatda XIX asr oxirida qo‘llanila boshlandi. Bu yuritmada (2-rasm) bug‘ dvigateli elektr dvigatel M bilan almashtirilgan, bir nechta ish mashinalariga {IMA) harakat uzatadigan uzatish qurilmalari t/Qq holida saqlanib qolgan.


2-rasm. Guruhli elektr yuritmaning furıksional sxemasi.

Muayyan afzalliklarga ega bo‘lgan yuritmaning bu turi ma- shinani maqsadga muvofiq tarzda boshqarib bo‘lmasligi, uzatish

6
qurilmalarida energiyani ko‘p isrof bo‘lishi kabi kamchiliklarga ega.
Bundan tashqari bu qurilmalar ko‘p sonli uzatish tasmalari va transmissiyalardan tashkil topganligi uchun, ular ishlatish cho- g‘ida ishchilar hayotiga xavf tug‘diradi.
Individual elektr yuritma ish mashinasining bitta ijrochi organining harakatini ta’minlaydi (3-rasm). Shuning uchun, bitta mashina uchun bir necha individual yuritmalar ishlatiladi. Ma- salan, tokarlik dastgohida individual bosh va ikkita yordamchi yuritmalar ishlatiladi. Individual elektr yuritma tizimida energiya elektr zanjirlarida bo‘1inadi. Bu yuritma uzatish qurilmalari va ish mashinasi kinematikasini soddalashtirish imkoniyatini beradi. Aksariyat hollarda ish mexanizmining ijrochi organining o‘qi dvigatel rotori (yakor) bilan umumiy o‘q hosil qiladi. Individual elektr yuritmaning asosiy afzalliklari bu energiyani bo‘linishidagi isrofning kamayishi, UQ va IM kinematikasini soddalashtirish hisobiga metall sarfini kamaytirish, elektrlashtirilgan agregat ishonchliligini oshirish, ijrochi organlami boshqarish jarayonlarini avtomatlashtirishni soddalashtirish imkonining mavjudligidadir.



3-rasm. Individual elektr yuritmaning funksional sxemasi.


O’zaro bog’langan elektr yurit ta ikkita yoki bir nechta (o‘zaro mexanik yoki elektr) bog‘langan elektr yuritmalaming ish
jarayonida berilgan nisbatga ko‘ra yoki ijroGhi organ harakatini muayyan koordinatalar bo‘yiGhiı takrorlash amalga oshiriladi. Hozirda amaliyotda o‘zaro bog‘1angan elektr yuritmalar qog‘oz ishlab chiqarish va sanoatning turli tarmoqlarida keng ko‘lamda qo‘l1anilmoqda.
Bunday elektr yuritmalaming afzalliklari ular yordamida tex- nologik jarayonni yanada yuqori darajaga ko‘tarish va shu yo‘1 bilan avtomatlashtirishni amalga oshirilishidadir.
Ko ’p dvigatelli elektr yuritma deb, elektr dvigatel qurilmasi birgalikda bitta o‘qda yoki bitta mashinada o‘qlari o‘zaro bog‘- lanmagan yuritmaga aytiladi (4-rasm). Bunday elektr yuritma- larda texnologik yoki texnik imkoniyatlardan kelib chiqqan holda bir emas, balki bir nechta elektr dvigatel qurilmalaridan foy- dalaniladi.




4-rasm. Ko‘p dvigatelli elektr yuritmaning funksional sxemasi.

Elektr yuritmaning tarixi XIX asrning birinchi yarmidan, ya’ni magnit maydonining tok oqayotgan o‘tkazgich bilan o‘zaro mexanik ta’siri to‘g‘risidagi qonun, elektromagnit induksiya qonuni hamda bu qonunlar asosida aylanuvchi harakatni amalga oshiradigan o‘zgarmas tok elektr dvigatelini kashf etilishidan boshlangan. Keyinchalik o‘zgaruvchan tokni uzatishning uch fazali tizimini, transformator va assinxron dvigatelning yaratilishi elektr yuritmani sanoatda keng qo‘llash imkoniyatini yaratdi.

So‘nggi yillarda turli konstruksion va ko‘rinishdagi elektro- mexanik o’zgartgichlardan foydalanish, hisoblash texnikasi vosi-
talarini boshqarish tizimlariga keng ko‘lamda qo‘l1ash va elektr yuritmaning boshqa funksiyalarini avtomatlashtirish tufayli elektr yuritma nazariyasida yangi yo‘nalishlarga asos solindi.
Birinchi yo‘nalish — elektromexanik o‘zgartgichlardan elek- tromagnit, pyezokeramik va boshqa dvigatellaming yangi kons- truksiyalari xususiyatlarini kengroq o‘rganish.
Ikkinchi yo‘nalish — elektr yuritma tizimi dinamikasini tadqiq etishning yangi usullarini ishlab chiqish zarurligi.
Uchinchi yo‘nalish — yuritma va uning elementlari tavsifini hisoblashning an’anaviy usullaridan voz kechib, yangi samarali usullari yaratish va ularning dastur ta’minotini amalga oshirish.
To‘rtinchi yo‘nalish — energiya tejamkorligini ta’minlaydigan avtomatlashtirilgan elektr yuritmalarini ishlab chiqish va ularni amalda tatbiq etish.
Hozirda komplekt yuritmalar, ularning kuchli qismlarini boshqarishning kompyuter tizimi yaratilgan bo‘1ib, bular yuqorida keltirilgan yo‘na1ishlarni ma’lum darajada hal etish imkonini beradi.