O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Urug‘ pishish davrlari. Don hosil bo iish i yoki uning pishish davrlarini 
N.N. Kuleshov uch: donning shakllanish, toiishish va pishish davrlariga 
b o ia d i. U rug‘ rivojlanishining m a’lum davrlari urug‘dagi namning 
miqdoriga qarab aniqlanadi. U rug‘ning namligi barcha mintaqalarda bir 
xil b o iib , hamma sharoitda uruqqa plastik moddalaming oqib kelishi 
mum pishish davri boshlanganda to ‘xtaydi. Shu sababli N.N. Kuleshov 
birinchi b o iib «xamir» pishish davrini ajratadi. D on hosil b o iis h
jarayonini qo‘shimcha izlanishlarga asoslanib (Korenov, 1967) quyidagi 
davrlarga bo iad i:

---

/
1. U rug‘ning shakllanishi urug‘ hujayra otalangandan so ‘ng sut 
pishish davrigacha davom etadi. Gullashdan uch kun o ‘tgandan keyin 
80 % namga ega bo‘lgan urug‘ning asosi paydo bo‘ladi. Gullashdan 6- 
7 kun o ‘tgandan so‘ng undagi quruq modda massasi sekinlik bilan osha 
boshlaydi va oxirgi don to ‘la uzunlikka ega b o ‘ladi. U nam ga hali 
toiishm agan bo‘ladi, urug‘ 65 % ga ega boigach, don shakllanadi.
2. Donning yetilish davrida quruq modda ko'payadi, donning eni va 
qalinligi oshadi. Bu davrda urug‘da 40 % namlik b o iadi. Bu muddat 
sut va mum pishish davrlariga to ‘g‘ri keladi.
3. U rug'ning pishish davri mum pishish davridan boshlanib t o i a
pishish davrigacha davom etadi. Bu davr qisqa davrlarga boiinadi: mum 
pishish davrining boshlanishi, o ‘rtasi va tugashi. To‘la pishish davri ikkiga: 
to ‘la pishish davrining boshlanishi va t o i a pishish davriga boiinadi. Bu 
davming boshlarida urug‘da namlikl8-20 %, oxirida 17 % bo iad i.
U rug1 pishish davrida unga plastik moddalarning o iis h muddati va 
intensivligi ob-havo sharoitiga b o g iiq b o iad i. Issiq va quruq havoda 
tuproqdagi nam yetishmagan vaqtda urug‘ning yetilish davri qisqaradi 
va yirik shakllanishi, hosilning kamayishiga salbiy ta ’sir ko‘rsatadi. Bu 
davrda ob-havoning keskin yomonlashishi u ru g iard a quruq moddalar 
hosil b o iishiga imkon bermagani bois hosil pasayadi va urug1 sifati 
yomonlashadi. Ob-havo yaxshi b o iib , nam yetarli boigan d a urug‘ning 
yetilish va pishish davri uzayadi, urug1 yirik b o iib , hosil oshadi.
Urug‘ning unib chiqishi uchun nam, harorat, havo, yorugiik yetarli 
b o iish i kerak. U rug'ning unib chiqishi m urakkab biologik jarayon 
hisoblanib, urug‘dagi erigan zaxira oziq-moddalar murtakka o ‘tgandan 
so‘ng poyacha hosil qiladi.
U ru g 1 unib chiqishiga uning uzoq m u d d at unuvchanligining 
yo‘qotilmasligi katta ahamiyatga ega. U ru g ia r biologik va xo‘jalik 
jih a tid a n yash ov chan . B iologik y ash o v ch an lik - uzo q m u d d a t 
unuvchanlik saqlash davrida konditsiyali unib chiqish darajasini optimal 
sharoitda ham yo‘qotmasligidir. U rugiam ing hayotchanligi o ‘simlikni 
botanik turiga, yetishtirish va uru g iii saqlash sharoitiga bo g iiq b oiadi.
Urug‘ning unib chiqishi uchun m a iu m miqdorda nam talab qilinadi. 
0 ‘simliklar turiga qarab namga talabchanlik har xil boiadi. Eng ko‘p 
talab qiladigan o ‘simliklarga qandlavlagi um g‘i (quruq urug1 og‘irligiga 
nisbatan 168 %), zig‘ir (160 %), n o ‘xat urug‘i (104 %) kiradi. Donli 
o ‘simliklarning u ru g i 30-37 % dan 65-76 % gacha nam olishi kerak.

---

Minimal harorat eng past haroratga bog‘liq. H arorat yuqori bo‘lganda 
bu jarayon tez o ‘tadi va urug‘ning unib chiqish muddati tezlashadi. H ar 
bir o ‘simlik o ‘zining biologik xususiyatiga k o ‘ra minimal, optimal va 
maksimal haroratga ega. Bujavdar, no‘xat, beda uchun 1 gradus, bug‘doy, 
arpa uchun 3-4 gradus, makkajo‘xori, kungaboqar, oqjo‘xori uchun 8- 
10 gradus hisoblanadi.
Optimal harorat eng muvofiq harorat bo iib , bunda urugiam ing unib 
chiqishi tezlashadi. Bu harorat ko‘pchilik dala ekinlari uchun 25-30 gradus 
hisoblanadi.
M a k sim a l h a r o r a t eng y u q o ri h a r o r a t h is o b la n ib , b u n d a
u ru g ia rn in g unib chiqishi davom etadi. Lekin h aro rat oshgan sari 
u rug‘ning unib chiqish ja r ay oni to ‘xtaydi. M asalan, m akkajo‘xori 44 
gradus, b u g ‘doy 32 gradus, qandlavlagi 28-30 gradusda unishdan 
to ‘xtaydi. Laboratoriya sharoitida u ru g iarn in g unib chiqish qobilyati 
deb, ekilgan u ru g iarn in g soniga nisbatan t o i a maysa bergan u ru g ia r 
soniga aytiladi. D ala sharoitida u ru g iarn in g unib chiqish darajasi deb, 
unib chiqish qobilyatiga ega b o ig a n u ru g iarn in g maysa bergan soniga 
aytiladi.
D ala sharoitida o ‘simliklarning unib chiqish darajasi laboratoriya 
sharoitiga nisbatan ancha past b o ia d i. Donli o ‘simliklarda 65-85 %, 
qandlavlagida 50 %, ko‘p yillik yem-xashak o ‘tlarida 30-49 % ga teng 
b o ia d i.
Laboratoriya sharoitida urug4 ning unuvchanligi va maysalarning unish 
kuchi yuqori bo iad i. Bunday u ru g ia r yirik va og‘ir b o iib , tez va t o i a
maysa berishga imkon beradi.