O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

SA V O L L A R
1. Moshning ahamiyati, ekin m aydonlari va hosildorligi.
2.Mosh o'simligining tuzilishi va navlarini t a ’riflang.
5. URUG‘SHUNOSLIK
Urug‘shunoslik qishloq xo‘jaligida ekib o ‘stiriladigan ekinlarning 
urug‘i haqidagi fan hisoblanadi. B otanika va o ‘simlikshunoslikda 
«urug‘» atamasi bir xil m a’noni anglatmaydi. Botanika nuqtayi nazaridan 
urug* urug‘kurtakni qo‘shaloq otalanishi natijasida paydo b o iad i. U 
murtak, zaxira oziq moddalar va p o ‘stdan iborat boiadi.
0 ‘simlikshunoslikda urug4 deganda turli ekinlarning hosil olish uchun 
ekiladigan doni-mevasi tushuniladi. Ekish uchun haqiqiy u ru g ia ri 
(dukkaklilar, krestgullilar, g‘o ‘za, zig‘ir), po‘stli yoki yalong‘och mevalari 
yoki uning qism lari (g‘alla-d o n lilar doni va g‘allasim on o ‘tlar, 
kungaboqar, m axsar pistasi, grechixa va nashaning yong‘oqchasi, 
qushtirnoq mevasi boiakchalari) va hatto to ‘pmevalari (lavlagi, mu- 
shukquyruq boshoqchasi), tuganaklari (kartoshka, yer noki) hisoblanadi.
U r u g ia r d a o ‘sim likning b io lo g ik va x o ‘ja lik x u su siy atlari 
mujassamlangan b oiib , bu xususiyatlar avlodga beriladi. Shuning uchun 
u rug‘ ekilganda olinadigan hosilning m iqdori va sifati unga b o g iiq
boiadi. Urug‘ sifatining ahamiyatini dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi 
har bir odam yaxshi biladi.
U rugiikning sifati uch guruhga ajratiladi: 1) urug‘ning navdorlik 
sifatlari; 2) urug‘ning ekish sifatlari; 3) urug‘ning hosildorlik sifatlari.

---

U ru g ‘la rn in g n av d o rlik sifati d eg an d a u la rn in g nav to zalig i 
tushuniladi. D avlat andozalari b o ‘yicha u ru g ‘ning nav tozaligi, 
u ru g iik avlodi va boshqalar talablarga javob berishi kerak. M asalan, 
bug‘doy u ru g‘ining nav tozaligi 95 foizdan kam b o im a slig i talab 
etiladi. Bu talab navning yaxshi hududlashtirilgani duragaylarni ekish 
yuqori va sifatli hosilni t a ’minlovchi muhim omil ekanligidan 
kelib chiqadi.
O d atd a u ru g ‘ning nav tozaligi qancha yuqori b o is a , nav yoki 
duragayning hosildorlik xususiyatlari shuncha yaxshi namoyon b oiad i.
U ru g iarning ekish sifatlari, uni ekish uchun yaroqliligini tavsiflovchi 
xususiyatlarining yigindisidir. Bu sifat ko ‘rsatkichlariga urug‘ning turli 
c h iq itla rd a n to z alig i, u n u v c h an lig i, u n ish q u v v a ti, k a s a llik va 
zara rk u n a n d alard a n sofligi, o ‘sish kuchi,1000 ta u ru g ‘ vazni va 
boshqalar kiradi. Ekiladigan urug‘ning faqat ekish sifatlari va navdorligi 
yuqori b o iib qolmasdan u yuqori hosil berish xususiyatiga ham ega 
b o iish i kerak.
U rug‘ning hosildorlik xususiyati aniq ishlab chiqarish sharoitida 
m a’lum miqdorda hosil bera olish qobiliyatidir. Bu xususiyat nav (du- 
ragay)ning faqat ichki (irsiy) belgisigina b o iib qolmay u o ‘simlik o ‘sgan 
sharoitga, parvarishlash, qayta ishlash va saqlash usullariga ham da 
urugiarning navdorligi va ekish sifatiga b o g iiq b oiad i.
Urug‘shunoslik fan sifatida urug‘ning rivojlanishi va hayoti uchun 
ularning muhim omillarga b o ig a n talablari, yuqori sifatli u ru g ia r 
tayyorlash yo ilari va ularni ekishga tayyorlash, ekish materali sifatlari 
va ularni aniqlash uslublarini o ‘rganadi.
U rug‘shunoslikning o ‘rganadigan predmeti ekish sifatlarining o ‘ziga 
xos vazifasi ekiladigan u ru g iar sifatini yaxshilash va ekish materiali sifatini 
baholash b o iib , u alohida fan b o iish i uchun q o ‘yiladigan talablarga 
t o i a javob beradi.
Bu fan o ‘simlikshunoslik bilan chambarchas b o g iiq b o iib , m a’no 
jih atd an shu fanning bir qismidir. U rug‘shunoslikni urug‘chilikdan 
farqlam oq kerak. U ru g ‘chilik navdor u ru g ia rn i k o ‘paytirish, nav 
tozaligini saqlash va shunday u r u g ia r bilan x o ‘jalikni t a ’min etish 
tadbirlari tizimi bilan shug‘ullanadi.
D unyoda birinchi urug‘ nazorat stansiyasi 1869-yili Olmoniyada 
professor F. Nobbe, so‘ngra 1877-yili Rossiyada professor A.F. Batilin 
tomonidan tashkil etilgan.

---

Hozirgivaqtda u ru giam in g h ar bir sifat ko‘rsatkichlaridavlatnazorat 
andozasi bilan belgilanadi va uning nazoratini markaziy urug‘likni nazorat 
qilish rasadxonasi olib boradi.
M ad an iy o ‘sim lik larn in g h ay o tiy davri u ru g ‘d a n -u ru g ‘gacha 
hisoblanadi. O'simlikshunoslikning asosiy maqsadi shundan iboratki, 
bitta urug‘ ekib hosil olgan holda uni k o ‘p marta ko‘paytirib olishdir. 
U rug ‘ni har tom onlam a va chuqur o ‘rganishning aham iyati k atta. 
U rug'ning tinim davrida har xil noqulay sharoitlarga qarshi turishi, 
o ‘zining hayotchanligini yo‘qotmasligi, uzoq m uddat yaroqli holda 
turishi, bir dona o ‘simlikning o ‘ziga o ‘xshagan k o ‘p sonda o'sim lik 
berish, ularning mustaqil ravishda ko‘payishi hamda bu xususiyatlariga 
ega boiishi m a iu m bir vaqtda o‘simlik hayotini qayta davom ettirishga 
imkon beradi.
U rug‘ rivojlanishdan to ‘xtab, ona o ‘simligidan kerakli zaxira oziq 
moddalarni olgandan so‘ng undan ajraladi va o‘zi mustaqil o ‘sa boshlaydi. 
Ona o‘simlikning yaxshi rivojlanishi, sogiom ligi, baquvvatligi yuqori 
sifatli urug‘ paydo boiishiga asos boiadi.
Ekish uchun madaniy o‘simliklarning urug‘i yokimevasi ishlatiladi. 
H ar qanday o ‘simlik pishish davrida meva tugadi va meva beradi. 
Dukkaklilarda meva dukkak, donli o ‘simliklarda don, g‘o ‘za, zig‘irda 
k o ‘sak va boshqalardir. Yig‘ish va yanchish davrida meva qobiqlari 
yoriladi, ulardan urug1 ajraladi va ular ekish uchun olinadi. Ba’zi bir 
mevalarda meva urug4 qobiqlari bilan qo‘shilib ketgan b o ia d i yoki bir 
necha mevalar bir-biri bilan q o ‘shilib o ‘sadi. M asalan, g ‘allasimon 
o ‘simliklarning donidan va qandlavlagining mevasi-yong‘oqchada ko‘rish 
mumkin. Shuning uchun nafaqat urug‘, balki mevalar ham ekish uchun 
ishlatiladi.