O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

0 ‘rtacha namuna haqidagi yorliq
Dalolatnoma ______
sana______________________
Urug* keltirilgan xo‘ja lik ___________________________
Ekin turi__________________________________________
N avi______________________________________________
Avlodi____________________________________________
Hosil olingan yil _________________________________
Urug1 to‘plami № _______
Urug‘ to‘plami og‘irligi, t _______ __________________
Nazorat birlik № _________________________________
Tahlil turi_______________________________________
Namuna olishga mas’ul shaxs _____________________
Komissiya a’zolari________________________________
5.2. Urug‘larning tozaligi va 1000 dona urug‘ vaznini aniqlash
Ishning maqsadi va vazifasi:
1. U rug‘ tahlili uchun o‘rtacha namunadan ajratma tayyorlash.
2. Ajratmadan asosiy ekin u ru giari va chiqindilarni ajratish.
3. Chiqindilarni turlarga ajratish.
Kerakli qurollar va jihozlar. U rug‘ namunalari, doska, boigich, tarozi 
va toshlar, g‘alvirlar to ‘plami va ko‘z zarrabini.

---

Uslubiy ko‘rsatmalar
Q ishloq x o ‘jalig id a ekiladigan ekinlarning u r u g ia r i d alad a 
yetishtiriladi. U rug iik hosil yigishtirib olingandan keyin quritiladi va 
tozalanadi. U ru g iik hosil har qancha tozalansa ham u yoki bu darajada 
aralashmalar b oiadi. Bu aralashmalar chiqindilar deyiladi. Chiqindilar 
ikki xil boiadi:
A - o iik chiqindilar;
В - tirik chiqindilar.
U ru giarda o iik chiqindi (somon, cho‘p-xas, tosh mayda kesakchalar 
va boshqalar) va tirik chiqindi (begona o ‘tlar yoki boshqa ekinlarning 
yashovchan urug‘i) degan aralashmalar b oiish i mumkin. O iik chiqindi 
keraksiz, ortiqcha yuk hisoblanib, urugiam ing yaxshi saqlanishiga xalal 
beradi. Tirik chiqindi dalani begona o ‘t bosishiga va shu tariqa hosilning 
kam ayib, sifati pasayib ketishiga sabab b o ia d i. Shuning uchun 
urugiam ing tozaligini aniqlash ularni tovar vazni hamda ekish materiali 
sifatida baholashda muhim ahamiyatga ega. U rugiam ing tozaligi asosiy 
ekin u ru g ia rin in g shu u r u g ia r aralashm asidagi barcha u ru g ia rg a
n isb atan foiz hisob id a olingan m iq d oridir. U r u g ia m in g tozaligi 
og‘irligiga nisbatan foizlar bilan ifodalangan va alohida olingan ikkita 
namuna (ajratma)ga qarab aniqlanadi.
A jratm a olishdan oldin u r u g ia m in g tozaligi tek sh irish uchun 
m oijallangan o ‘rtacha namuna stol ustiga to ‘kilib, yaxshilab k o ‘rib 
chiqiladi. Yirik aralashmalar (tosh, yirik kesaklar, o ‘simliklar poyasining 
boiikchalari va boshqalar) terib olinib, tarozida tortiladi va ular o ‘rtacha 
namunaning ogirligiga nisbatan necha foizini tashkil etishi aniqlanadi. 
Aniqlangan yirik aralashmalar (urug‘ning tozaligi) foizi tahlil qilinganda 
chiqadigan chiqindiga qo‘shiladi. Masalan, o ‘rtacha urug‘ namunasidagi 
yirik aralashmalar 2,45 g bo id i. U rug‘ namunasining ogirligi 1000 g 
b o ig a n i uch un
shu n am u n ad ag i 
yirik
a ra la s h m a la r foizi
’ 1 о Г = 
^ 0/°
n' 
etadi.
U r u g ia m in g tozaligini an iq lash uchun o ‘rta c h a n am u n ad an- 
chuqurrog‘idan o ‘ra usulida yoki boigich yordamida ajratmalar olinadi.
0 ‘ra usuli qoilaniladigan b o isa, urug1 namunasi stol ustiga to ‘kilib, 
yaxshilab aralashtiriladi. Yirik aralashmalar olib tashlanib, ularning 
o ‘rtacha namuna ogirligiga nisbatan foiz miqdori aniqlanadi. Shundan

---

keyin u ru g ia r k o ‘pi bilan 1 sm qalinlikda qilib to ‘g‘ri to ‘rtburchak 
shaklida yoyiladi. Kurakcha bilan shaxmat tartibida 16 ta o ‘ra olinadi. 
Shu o ‘ra birga aralashtirilib, birinchi ajratma tuziladi. Ikkinchi ajratma 
ham 16 ta o ‘radan tuziladi, bu o ‘ralar boyagi to ‘g‘ri to ‘rtburchakning 
o ‘zidan, birinchi o ‘ralar orasidan olinadi.
Tahlil uchun ajratma boigich yordamida quyidagicha olinadi: avval 
nam una yaxshi aralashishi uchun ham m asi uch m arta b o ig ich d an
o‘tkaziladi. So‘ngra bu boigichning o ‘zi bilan namuna yana boiinadi 
va og‘irligi jihatidan tahlil uchun olinadigan ajratmaga taxminan teng 
keladigan qismi qolguncha yarmi chiqarib tashlanaveradi. 
O lin g a n
ajratmalar texnik tarozida belgilangan ogirlikkacha aniq qilib tortiladi.
Ajratma belgilangan og‘irlikdan ko‘p kelsa, urug‘ tarozi pallasining 
turli joylaridan kurakcha bilan olinadi. Bordi-yu, ajratm a yengilroq 
b o is a , nam unaning turli joy larid an kerakli m iqdorda u ru g ‘ olib 
qo‘shiladi.
Ikkita parallel ajratmaning har biri tekis stol yoki buklanadigan 
taxta ustiga to ‘kiladi, shpatel yoki pinset bilan tozalanadi. M ayda 
aralashmalarni ajratish uchun lupa ishlatiladi.
Bug‘doy, javdar, arpa, suli, sholi, makkajo‘xori, kungaboqar va lavlagi 
ajratmalari elakdan o ‘tkaziladi. Bug'doy va arpa uchun k o ‘zi to ‘g‘ri 
to ‘rtburchak shaklida yirikligi 2x20 mm keladigan elakdan foydalaniladi. 
Javdar bilan suli uchun ham ko‘zi to ‘g‘ri to ‘rtbutchak shaklida, ammo 
yirikligi 1,5x20 mm, makkajo‘xori bilan kungaboqar uchun ko‘zi 2,5x20 
mm keladigan elak ishlatiladi. K o‘p u ru g ii qandlavlagi bilan xashaki 
lavlagi u ru g ia rin in g nam unasi k o ‘zi 2,5-20 mm b o ig a n elakdan 
qo‘shimcha ravishda qaytadan o ‘tkaziladi.
A ytib o ‘tilgan ekinlarning u ru g ‘i elakdan o ‘tkazilgandan keyin 
olingan ikkala ajratm a taxta ustida alohida-alohida tekshiriladi va 
tahlil natijalari jam lanadi. Taxta ustidagi u ru g ia r asosiy ekin u ru g ia ri 
va chiqitga chiqadigan turli aralash m alarg a b o iin a d i. M e’yorida 
rivojlangan o ‘simliklarning har qanday rangdagi u ru g iarn in g hammasi 
asosiy ekin u ru g ia ri jumlasiga kiritiladi. Uncha yetilmagan u ru g ia r, 
murtagi yetarlicha to iishm agan, ildizchasi unib, endi p o ‘stini yorib 
chiqqan u r u g ia r , doni p o ‘stli ek inlarning ochiq u ru g ‘i, m u rtagi 
qisman shikastlangan, endospermi yoki urug‘ pallasining yarmidan 
k o ‘p ro g ‘i sinib k etgan u r u g i a r a n a shunday m e’yorli u r u g i a r
jum lasiga kiradi.

---

Elakdan o ‘tib ketgan mayda va puch u ru g iar, ildizchasi p o ‘stini yorib 
chiqib unib qolgan u rugiar, chirigan u rugiar, ezilgan va yorilgan u rugiar, 
yarmi yoki ko‘prog‘i singan uru g iar, begona o ‘t va boshqa ekinlarning 
urug‘i, qorakuya xaltachalari, qorakuya sporalari bor po'stlar, toshkuya 
boshoqchalari, tirik va o iik zararkunandalar, urug‘ boiakchalari, tosh, 
kesak, poya, gul va to ‘pgullarning boiakchalari chiqindilar jumlasiga 
kiradi. Ajratib olingan chiqindilar kimyoviy stakanga solinib, ikkinchi 
o ‘nlik ishorasigacha aniqlik bilan tortiladi. M a’lum darajada ahamiyatga 
ega b o ig an b a’zi aralashmalar, masalan, siniq yoki unib qolgan u ru g iar, 
ayrim begona o ‘tlar, qorakuya xaltachalari va boshqalar alohida tortiladi. 
Olingan urug‘ og‘irligidan chiqqan jami chiqindi ogirligini chegirib 
tashlash y o ii bilan toza urug‘ning ogirligi aniqlanadi. Tortish natijalari 
tegishli yorliqqa yozib qo‘yiladi.
Tozalik, shuningdek, chiqindining h ar xil ajratm alari olingan 
urug‘ning ogirligiga nisbatan 0,01 gacha aniqlikda foiz bilan ko‘rsatilgan 
b o iis h i k erak. O lib b o rilg an ik k ita p arallel tah lil v a q tid a y o ‘1 
qo'yiladigan farq quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan miqdordan ortmasligi 
kerak.