O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

l-kraxm alsim on; 2-tishsimon; 3-krerrmistiy; 4-bodroqlanadigan; 5-shirin

---

M akkajo‘xorining doni (mevasi) yirik, yumaloq, tuxumsimon cho‘ziq 
yoki tishsim on, rangi ju d a xilm a-xil b o ia d i. 1000 donasinin g vazni 
o ‘rtacha 250-350 g b o iib , 100-500 atrofida va bu ndan k o ‘p o ‘zgarib 
turishi mumkin.
M akkajo‘xorining ro ‘vagi bilan so‘tasining tuzilishini gullab turgan 
v a q tid a yoki a ta y la b sh u d a v rd a q u ritib q o 'y ilg a n o ‘sim lik lard a n
o 'rg a n g a n m a ’qul. 0 ‘sim likning b o sh q a qism larini q u ritilg an yaxlit 
o ‘sim likdan o ‘rganish mumkin.
Makkajo‘xorining kenja turlarini aniqlash. M akkajo‘xorining Zea mays 
L. turi hozirgi tasnifga k o ‘ra 8 ta kenja turga b o iin a d i, bular quyidagi 
belgilar bilan aniqlanadi: 1) donining po ‘ stliligi (doni po'stsiz yoki p o ‘stli); 
2) donining tashqi tuzilishi (yuzasining shakli va tavsifi); 3) donining 
ichki tuzilishi (unsimon yoki shoxsimon endosperm borligi va ulam ing 
joylashishi) (15-rasm).
Shunday qilib, donining belgilari m akkajo‘xorini kenja turlarga ajratish 
uchun asos hisoblanadi. Shuning uchun donning tuzilishi bilan ancha 
batafsil tanishish zarur.
10-jadval
Makkajo‘xorining har xil kenja turlari donining bir-biridan farq qiladigan belgilari
Belgi­
lari
M akkajo‘xorining kenja turlari
Kremniy-
simon
Ser-
kraxmal
Tishsi­
mon
Yori-
luvchan
Shirin
D oni­
ning yi- 
rik-may- 
daligi
Yirik
va
mayda
Yirik
Yirik
Mayda
Yirik
va
o ‘rtacha
D on­
ning
shakli
Yumaloq va qorin 
hamda orqa tomoni 
botiq
C ho‘ziq,
bir
qirrali,
prizma-
simon
Yumaloq, 
bir oz 
botiq
Bir xil
emas,
botiq,
bir oz
burchak-
simon
D on­
ning
uchi
Yumaloq
Yumaloq
Chuqur- 
chasi bor
Yumaloq 
yoki uchi 
ponasi- 
mon o ‘t-
Bujmay-
gan

---

kirlash-
gan
D on­
ning
yuzasi
Silliq 
yaxshi ri- 
vojlangan
Silliq
Silliq
Bujmay-
gan
Shox­
simon
endo­
sperm
shaffof
Y o‘q
Faqat yon 
tomonla- 
rida ri- 
vojlan- 
gan
Silhq
yoki faqat 
uchi buj- 
maygan, 
yaxshi 
rivoj- 
langan, 
doni 
deyarli 
b u tun­
lay to ‘l- 
dirib 
turadi
Yaxshi ri- 
vojlan- 
gan, si- 
nig‘i o‘zi- 
ga xos 
yalti- 
raydi
U nsi­
m on
endo­
sperm
Faqat
donining
mar-
kazida
b or
Yaxshi 
rivoj- 
langan, 
doni 
b u tun­
lay to ‘1- 
dirib 
turadi
Doni
ning
marka-
zi va
uchida
yaxshi
rivoj-
langan
Boim ay-
di yoki
faqat
m urtak
yonida
b o ia d i
Bo‘l-
maydi
D o n i p o 's td a n (meva, u ru g ‘ p o ‘sti, b a ’zi shakllarida et p o ‘stdan), 
a le y ro n q a v a t, y irik m u rta k (d o n v a z n i 10 % g a c h a y e ta d i) va 
endosperm dan iborat. D on endosperm ida unsim on va shoxsimon qismlar 
farqlanadi. U nsim on qism, y a’ni unsim on endosperm g ‘ovak tuzilgan, 
chunki kraxm al donalari orasida kam gaklar b o ia d i. Shoxsimon qism, 
y a’ni shoxsimon endosperm da kraxm al zich joylashgan b o iib , bulam ing 
orasidagi kam gaklar protein ham da kolloid karbonsuvlar bilan to ‘la 
turadi.
U nsim on endosperm da kraxm al k o ‘p, oqsil kam b o is a , shoxsimon 
e n d o sp e rm d a , ak sin c h a , oqsil k o ‘p, k rax m a l kam . D o n sin ig ‘ida 
shoxsim on endosperm shishasimon b o iib k o ‘rinadi.

---

M ak k ajo ‘xorining quyidagi kenja turlari bor: tishsim on, kreynistiy, 
serkraxm al, shirin, bodroqlanadigan, m um sim on, serkraxm al-shirin va 
p o ‘stli m ak k ajo‘xori. Shularning dastlabki beshtasi ishlab chiqarishda 
aham iyatga ega.
M a k k ajo 'x o rin in g h a r xil kenja tu rla ri donin ing b ir-b irid an farq
qiladigan belgilari quyidagi jadvalda keltirilgan.
M akkajo‘xorining navlari va duragaylarini tashqi morfologik belgilariga 
q a ra b doim b ir-b irid an farq lab b o im a y d i. M a k k a jo ‘x o rin i nav va 
duragaylari o ‘sish davrining davomiyligiga k o ‘ra quyidagi guruhlarga 
ajratiladi: ertapishar - unib chiqqanidan toki don to ‘la pishgunga qadar 
80-90 kun o ‘tadi. Asosiy poyasida 10-12 ta barg bo‘ladi; o ‘rtacha tezpishar
- o ‘sish davri 90-100 kun, poyasida 12-14 ta barg b o ‘ladi; t>‘rtapishar -
o ‘sish davri 100-115 kun, poyasida 14-16 ta barg bo‘ladi; o ‘rtacha kechpishar
- o ‘sish davri 115-130 kun, poyasida 16-18 ta barg boiadi; kechpishar -
o ‘sish davri 130-150 kun, poyasida 18-20 ta barg boiadi; juda kechpishar -
o ‘suv davri 150 kundan ortiq, poyasida 20 tadan ortiq barg boiadi.
0 ‘zbekistonda ekish uchun m akkajo‘xorining Avizo, Brilliant, В е т о
181 SV, В е т о 182 SV, V atan , D om ingo, Ilk a , K a ra su v 350 A M Y , 
K rem nistaya UzROS, M ondo, M oldavskiy 425, MY, M oldavskiy 257 
SV. N art, LG-2187, Simbad, Uzbekskaya Zubovidnaya, 0 ‘zbekiston 420 
V L , 
T em a, 0 ‘z b e k is to n 601 ESV , U n iv e rs a l, F ig a ro n a v la ri 
m oslashtirilgan.