O yakubjonov, S. Tursunov, J. Muqimov

Hosilni yigishtirish. N ut yozning eng issiq davri - iyun, iyulda pishadi. 
Pishganda meva bandi va dukkak chanoqlari tez qurib qoladi. Tez о ‘rib 
y ig ‘ib olinm asa, h osilning k o ‘pi no b u d b o ia d i. N u t o ‘ro g ‘i va 
maydalagich apparati qayta jihozlangan SK-3, SK-4 rusumli kombaynda

---

yig‘iladi. Doni oddiy shopirgichda, saralagichda yoki OS-1, OS-3 rusumli 
va boshqa don tozalagich m ashinalarda tozalanadi. Saralangan don 
yopiq, yaxshi shamollatiladigan xonalarga to ‘kib yoki qoplarga solib 
saqlanadi. Saqlashda namligi 12-14 % dan ortiq bo‘lmasligi kerak.
SA V O L L A R
1.M ahalliy no'xatning aham iyati va hosildorligi.
2.M ahalliy no'xatning botanik t a ’rifi va navlari.
3. M ahalliy n o'xat yetishtirish texnologiyasini tushuntiring.
4.3. Soya
Soya - 0 ‘zbekistonda yosh o ‘simlik. Uning donida 30-52 % oqsil, 
18-25% y o g ‘, 20 % uglevodlar bor. U ning donidan qandli diabet 
kasalliklari uchun parhez taom lar tayyorlanadi. D onidan sut, qatiq, 
tvorog, kolbasa mahsulotlari, margarin, un, qandolat mahsulotlari, moy, 
konservalar tayyorlashda foydalaniladi. Soyaning asosiy oqsili - glitsinin 
yaxshi hazm b o ‘ladi, suvda yaxshi eriydi, achib qatiqq a aylanadi, 
almashtirilmaydigan aminokislotalarga boy.
Dunyoda yalpi ishlab chiqarilgan o ‘simlik moyining 40 % i soyanikiga 
to ‘g‘ri keladi.
Soyaning kunjarasida 40 % oqsil, 1,4 % yog‘, 30 % AEM saqlanadi. 
Uni yashil va silos massasi uchun, toza hamda makkajo‘xori bilan qo‘shib 
o ‘stirish mumkin. 100 kg yashil massasida 21 o.b, 3,5 kg oqsil bor. Uning 
yashil m assasidan vitam inli o ‘t uni tayyorlanadi. Soyaning 100 kg 
poyasida 32 o.b. va 53 kg oqsil saqlanadi.
Tarixi. Glycine L. turkumiga mansub bo‘lib, 10 tum i o‘z ichiga oladi. 
Shulardan faqat bittasi - madaniy soya G. hispida Maxin ekiladi.
M adaniy soya G. hispida bir yillik o‘simlik. Ildizi o ‘q ildiz b o ‘lib, 
bo‘rtib turadi, k o ‘p shoxlanadi va yerga 1,5-2 m gacha chuqur kiradi. 
Poyasi y o ‘g‘on, yumaloq, dag‘al, tik o ‘sadigan, b a ’zan uchki qismi 
jingalak b o ‘ladi, b o ‘yi 1 m gacha yetadi Va undan ham ortadi. Poyasi 
pastki qismidan shoxlanadi.
Barglarining yirik tuxumsimon yoki tuxumsimon cho‘ziq bargchasi 
b o ‘lib, yon tom onidagilari k o ‘pincha assimetrik shaklda. Yetilganda 
barglari sarg‘ayib, ko‘p navlarida to ‘kilib ketadi.
Gullari mayda, binafsha yoki oq rangda bo ‘ladi. K alta bandli 3-6 
guldan iborat shingil holida barg qo‘ltiqlaridan chiqadi.

---

Dukkaklari to ‘g‘ri, egilgan bo ia d i va 2-4 tadan urug‘ tugadi.
U rug‘i yumaloq, tuxumsimon cho‘ziq, cho‘ziq, rangi sariq, yashil, 
jigarrangdan to qoragacha, bir tusda yoki xol-xol boiadi. Urug‘ining yirik- 
maydaligi har xil. 1000 donasining vazni 60 g dan 400 g gacha yetadi. Kuzda 
ekiladigan ko‘p navlarida 1000 ta urug‘ining vazni 100 g dan 250 g gacha boiadi.
Soyaning poyasi, shoxlari, bargi, gulbandi, dukkaklari malla yoki oq 
rangli dag‘al tukchalar bilan qalin qoplangan. Soya ham xuddi boshqa 
dukkakli don ekinlari singari, kenja tur va tur xillariga boiinadi.
Y.B.Enken madaniy soyaning butun dunyodan yigilgan to ‘plamini 
o ‘rganish natijasida uni 5 ta kenja turga b o iad i, shulardan quyidagi 3 
tasi ekiladigan eng muhim kenja turlardir.
Koreys kenja turi subsp. korajehsis bo‘yi 60-110 ga yetadigan o ‘simlik 
b o iib , o‘rtacha shoxlanadi, poyasi dag‘al, yo‘g ‘on boiadi. Barg va gullari 
yirik, shingillari uzun, ko‘p gulli, dukkaklari yirik yoki o ‘rtacha. U ru g i 
ancha yirik (1000 donasining vazni 520 g gacha yetadi).
Xitoy kenja turi subsp. sihehsis bo‘yi 1-1,5m gacha yetadigan sershox 
o ‘simlik b oiib , ingichka poya chiqaradi, poyasining uchi jingalak boiadi. 
Gullari o ‘rtacha yirik, binafsha rangda, dukkaklari kalta yoki o ‘rtacha, 
u ru g i mayda (1000 donasining vazni 70-130 g).
Manjuriya kenja turi subsp mahchurica bo‘yi 60-90 sm ga yetadigan 
o‘simlik, o ‘rtacha shoxlaydi. Poyasi yo‘g‘on, tik o ‘sadi. Shingillari kalta, 
kam gulli, dukkaklari о‘rtacha uzunlikda, urug‘i xitoy kenja tunning urug‘idan 
ancha yirik (1000 donasining vazni 120-230 g keladi), ko‘pincha sariq.
Soya qadimgi ekin bo iib , xilma-xil navlari bor.
Soya navlari 0 ‘zbekistondagi sug‘oriladigan yerlarga ekish uchun 
tum anlashtirilm agan. Biroq ular ishlab chiqarish sharoitida ekiladi. 
Soyaning eng ko‘p tarqalgan navlari jumlasiga quyidagilar kiradi:
- don uchun ekiladigan navlari - D o‘stlik, Uzbekskaya-2;
- yem-xashak uchun ekiladigan kechpishar navlari;
- Uzbekskaya-1 va Uzbekskaya zelenaya.