O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

S h axsn in g ustanovkasi yoki anglanm agan 
mayllari
P sixologiva f a n i d a x u lq -a tv o r va faoliyatga q aratilg a n
a n g l a n m a g a n m a y l l a r o ra sid a m u a y y a n d a r a j a d a ta d q iq
c tilg a n i u s t a n o v k a ( k o ' r s a t m a b e r is h , y o ‘l - y o ‘riq k o ‘r- 
satish) m u a m m o s i h i s o b la n a d i. U sh b u u m u r n i y psixologik 
m asala g ru z in p six o lo g i D . N .U z n a d z e va u n i n g shogirdlari 
t o m o n i d a n k e n g k o l a m d a o'rganilgan.
U s ta n o v k a
sei
i n g l iz c h a sol7. b o klib. 
u ko'rsatm a berish, 
anglanm agan m a v lla r, y o 'l- y o ‘riq k o ‘rsatish
m a 'n o l a r i d a

---

q o 'l l a n i b k e lin a d i. Biroq keying! a t a m a l a r u n i n g h a q i q i y
m a ’n o sin i, m o h i y a t in i m u k a m m a l a k s e tt i r m a y d i, s h u n i n g
u c h u n u s h b u a t a m a n i o £zg a ris h s iz q o l d i r s a h a m b o 'l a d i .
O d a t d a , u s t a n o v k a d e g a n d a , b i l i s h f a o li y a ti b i l a n
b e v o s i t a b o g ' l i q b o ' l g a n c h t i y o j n i m a ' l u m u s l u b d a
q o n d iris h g a ruhiy jih a td a n ta y y o rlik tu s h u n ila d i. U s ta n o v k a
s h a x s n i n g o ' z i a n g l a b y e t m a g a n m u a y y a n ru h iy h o l a t i
yoki m a y lid ir. B u n d a y h o l a t d a s h a x s b i r o n - b i r e h tiy o jn i 
q o n d i r i s h m u m k i n b o 'lg a n m a ’l u m fa o liy a tg a r u h a n t a y y o r
t u r a d i . U s t a n o v k a n i n g m a v j u d l i g i . u n i n g q o n u n i y a t l a r i
c k s p e r i m e n t a l ta rz d a t a 'k id ia b o 't i l g a n v a ilm iy m a k t a b
n a m o y a n d a l a r i t o m o n id a n a n i q l a n g a n . M a z k u r t a jrib a d a
s in a lu v c h ig a ikkita — bittasi k a t t a , ik k in ch isi esa k ic h ik ro q
s o q q a c h a n i k o 'z i y u m u q h o ld a u z l u k s i z b ir n c c h a ( 1 0 — 
15) m a r t a p ay p a sla b ta q q o s la s h t a k l i f qilin a d i. E k s p e r i-
m e n t n i n g n av b a td a g i b o s q i c h i d a s o q q a c h a l a r b a r a v a r ig a
a l m a s h tirila d i, b u n d a qiziq h o la t y u z b e rib , b a r a v a r j i s m l a r
h a m h a r x i l tu y u la d i, y a 'n i s i n a l u v c h i d a (illuziya) n o t o ‘g ‘ri 
aks e ttirish h o lati yuzaga keladi. B u n d a y psixologik v o q e a -
ning v u ju d g a kclishiga asosiy s a b a b s h u k i , obyektiv j i h a t d a n
o ' z a r o t e n g s o q q a c h a l a r t a q q o s l a n g a n d a f a v q u l o d d a
su byektiv s h a r o i t d a ular b i r - b ir i g a t e n g e m a s , d e g a n inayl 
b i l a n ish t u t i l g a n l i g i d i r . U s h b u h o l a t o d d i y r o q q i l i b
t u s h u n t i r i l a d i g a n b o l s a , t a q q o s l a s h j a r a y o n i u s t a n o v k a
( k o ‘rs a tm a b e ris h , y o 1 - y o ‘riq k o 'r s a t i s h ) aso sid a a m a l g a
o shirilganligi u c h u n s h u n d a y n a t i j a g a kelindi.
D . N . U z n a d z e n i n g t a ’k i d l a s h i c h a , in s o n d a u s t a n o v k a
b ila n b o g i i q psixofiziologik h o l a t m a r k a z iy nerv s i s te -
m a s in in g g in a e m a s , balki u n i n g p e r if e rik qism i fa o liy a tin i 
h a m m a h s u l i b o "lib h i s o b l a n a d i . D . N . U z n a d z e n i n g
ta jrib a la rid a sin alu v c h in in g o ' n g q o 'l i g a n a v b a t bilan a w a l
k atta, k eyin k ich ik s o q q a c h a la r b e r i b tu rila d i va bu v a z iy a t
1 0 — 15 m a r t a tak ro rla n ad i. T a j r i b a n i n g oxirgi b o s q i c h i d a
s in a lu v c h in in g c h a p q o 'liga b ir-b irig a t e n g s o q q a la r b e rila d i. 
B u n in g n a tija sid a unin g c h a p q o l i d a h a m illuziya, y a ’ni 
n o to 'g 'ri id rok qilish vujudga keladi. K o 'z bilan id r o k q i l is h d a
ikkita o ' z a r o t e n g o b y ek tlarn i q a y d qiiishdagi u s t a n o v k a
o 'n g k o 'z g a h a m o ‘z ta'sirini o 't k a z g a n . Eksperim ental t a r z d a

---

o ‘rg a n il g a n u s t a n o v k a l i v a z iy a tla rn i t a k r o r l a s h ev a zig a 
in s o n n i n g o kzig a s e z il m a g a n h o ld a m u a y y a n o b y e k tla rd a
s u b y e k t g a t a a l l u q l i „ fik sa l u s t a n o v k a l a r “ ( q a y d c tilg an
k o ‘r s a t m a l a r ) v u j u d g a k e lg a n lig i a n i q l a n g a n . D e m a k ,
u s t a n o v k a n i e k s p e r i m e n t a l t a d q iq e tis h n a ti j a s i d a a n g -
l a n m a g a n m a y l l a r a s ta - s c k i n t a d q iq q ilin u v c h i darajasiga 
o ‘sib o ‘tishi m u m k i n .
D . N . U z n a d z e n i n g natijalariga 
0
‘x sh a sh q a t o r m a ’Iu- 
m o tla r shaxsda m u s t a h k a m l a n ib qolganligi tufayli ijtimoiy 
t u r m u s h d a u s t a n o v k a fu n k s iy a la r in i b a j a r i b k e lm o q d a :
1) b o s h l a n g ‘ich s i n f o ‘q u v ch ilarin in g o ld id a t u rg a n u sta ­
novkalar xuddi s h u n d a y toifaga kirganligi sababli o ‘quvchi- 
lar o ‘q ituvchining b a r c h a topshiriqlarini d arhol bajarishga tay- 
y o r turadilar; 2) hiso b ch ilarg a nisbatan q o 'r s , rasmiyatchi 
deyishlik; 3) o lim la r g a nisbatan parishonxotirlik; 4) savdo 
xodim lariga n isb a ta n uddaburonlik, d a r o m a d qilishga ustasi 
faranglik; 5) b o la n in g h a q g o ‘yligi, sir tutmasligi; 6) qariya- 
ning so‘zi t u g a g u n c h a — o ‘salning jon i uzilishi t o ‘g ‘risidagi 
fik r-m u lo h a z a la r u s ta n o v k a g a yaqqoi misol b o l a oladi.
S h u n i n g d e k , j a m o a l a r d a , b a 'z i d a g u r u h l a r d a , o ilalarda 
u s t a n o v k a g a a s o s l a n i s h v a i s h o n i s h b a ' z i d a n o x u s h
o q ib a tla rg a o lib k e la d i. A v toritar ta fa k k u r, m illiy sterc o - 
tip , e t n i k
r a s m - r u s u m l a r ham u s ta n o v k a g a misol b o ‘la 
oladi. D a v o lo v c h i s h i f o k o r n in g u s ta n o v k a la rig a b e m o r n i n g
r i o y a q i l i s h i , i r q c h i l i k m u n o s a b a t l a r i , i l m i y u n v o n l i
ziyolilarga b e r ilg a n (s u p e r) orttirm a b a h o l a r va b o sh q alar 
u s t a n o v k a n i n g a n g l a n m a g a n sh a k lin i o ' z i d a m u j a s s a m -
la sh tira d i. S h u n i t a ’k id la s h joizki, b a ’z i d a shaxs u c h u n
a n g la n m a g a n u s t a n o v k a o ‘z pozitsiyasini a n i q n a m o y is h
qilishda e 'ti q o d s ifa tid a gavdalanadi va a n g la n m a g a n om illar 
tariqasida aks etadi.
G r u z i n p s ix o lo g la ri to m o n i d a n u s t a n o v k a n i n g tu rlic h a
xislatlari ( q o ‘z g ‘a l u v c h a n l i k , d i n a m i k li k , s ta tiklik, plas- 
t i k l i k — d a g ‘a l l i k , l a b i l l i k — s t a b i l l i k , i r r a d i a t s i y a — 
g e n e r a l i z a ts i y a ) v a
t ip la ri (diffuz, d iff e r e n s i a l l a s h g a n , 
ilk sa ts iy a la sh g a n ) a n i q l a n g a n . U la r n in g fik rich a , u s t a n o v ­
k a n i n g b a ’zi b i r x i s l a t la r i m u t a n o s i b lig i u n i n g h a r xil 
tiplarini v u ju d g a keltiradi. Psixoz va n e v r o z la r ustanovka- 
102

---

n i n g p a t o l o g i k o ' z g a r i s h l a r i d a t / z i f o d a s i n i t o p a d i .
S h u n i n g d e k , u sta n o v k a i n s o n h u k m r o n l i g in i va q u d r a t i n i
tashkil q ilish n in g yuksak darajasi s a n a la d i. U x u l q - a t v o r n i n g
b a ta r tib lig i va izchilligining a s o s i h is o b la n a d i. U l a r n i n g
n u i l o h a z a l a r i c h a , u s ta n o v k a i n s o n n i n g m u a y y a n s h a k l d a
m u n o s a b a t b i l d i r i s h g a y u k s a k y o ‘s i n d a u m u m i a s h g a n
t a y y o r g a r l i k h o l a t i , r c a k s i y a n i n g y a q q o l n a t i j a s i n i n g
k o d l a s h t i r i l g a n n c y r o d i n a m i k n i o d e l i , m a z k u r r e a k s i y a
v a q t i n i o l d i n d a n p a y q a s h , q o l a v e r s a y a x lit f a o liy a t t u z i -
l i s h i n i n g a j r a l m a s q i s m i d i r . S h u n i n g u c h u n u s t a n o v ­
ka o ‘z g a r u v c h a n l i k va b a r q a r o r l i k n i a n i q l a s h g a x i z m a t
q i l a d i.
U s t a n o v k a n i n g y a n a d a y u k s a k b o s q i c h i a n g l a n i s h
k o 'r in i s h i g a ega b o 'lishi m u m k i n . G u r u h i y va j a m o a v i y
m u n o s a b a t l a r d a un in g a ’z o la r i n i is h o n tir is h (ularga t a ' s i r
o ‘t k a z i s h ) o r q a l i m u a y y a n y o ' n a l i s h g a s a f a r b a r q i l i s h ;
fik rla r d a u m u m iy l i k n i v u j u d g a k e l t i r i s h h o la tla ri b u n g a
y o r q i n m i s o l d i r . I s h o n is h v a i s h o n t i r i s h o d a m l a r n i n g
x a r a k t e r xislatiga, x u lq -a tv o rig a b e v o s i t a bogMiq. Bu h o l a t
p s i x o l o g i y a d a e k s p e r i m e n t a l t a d q i q e t i l g a n . M a s a l a n ,
s i n a l u v c h ila rg a m a ’lum v a q t o r a l i g 'i d a soatiga q a r a m a y ,
s e k u n d l a r in i o ‘z ichida s a n a s h o r q a li b ir m i n u t n i n g q a n -
c h a d a o 't i s h i n i aniqlash to p s h irilg a n . K ey in c h alik b u s a n a s h
signal b c r is h b ila n t e k s h irib t u r i l g a n , b a ’za n „ y o l g ' o n “ 
sig n a lla r b i l a n tajriba b o 'l in is h ig a y o ‘l q o 'y ilg a n . Q a t n a s h -
c h ila r e k s p c r i m e n t a t o r g a i s h o n g a n l a r i u c h u n shu x a t o l a r g a
y o kl q o 'y g a n la r .
I s h o n u v c h a n l ik n i a n i q l a s h d a „ k o n f o r m i z m “ (k c lis h u v , 
m u r o s a - y u m a d o r a ) d a n f o y d a l a n i lg a n . Ichki va t a s h q i
k e lis h u v c h a n lik ichdan k e l i s h m o v c h i l i k ( n o k o n f o r m i z m )
g u r u h i y is h o n u v c h a n lik n in g m o h i y a t i n i o 'r g a n i s h u c h u n
o b y e k t sifa tid a foydalanilgan. B i r g u r u h o d a m l a r n in g o c h i q
o v o z b c r is h i k o n f o r m i z m n i n g n a m o y o n b o i i s h i d i r . L e k i n
k o n f o r m i z m ,,soxtalikuni h a m k e l t i r i b ch iqarishi m u m k i n ,
u n i n g aks ettiru v ch isi esa k o n f o r m i s t d e b ataladi.
X u l q - a t v o r va f a o l i y a t n i n g a n g l a n m a g a n o m i l l a r i
q a to rig a m a y l l a r kiradi. H ali d i f f e r c n s i a l l a s h m a g a n , y e t a r l i
d a r a ja d a a n g l a n m a g a n c h t i y o j d a n t a s h k il to p g a n x u l q - a t v o r
H)3

---

v a faoliyatni a m a l g a o s h iris h g a u n d o v c h i o m i l m ayl deb 
a tala d i. M ayliik h o l a t i g a kirib b o ra y o tg a n sh a x s u c h u n ja lb
q ila y o tg a n o b y e k t i d a u n i n im a q iz iq tir a y o tg a n i va qaysi 
a l o m a t o ‘ziga t o r t a y o t g a n i n i n g s a b a b i noaniqligidir. Faoliyat 
m aqsadi subyektga n o m a 'l u m l i g i tufayli m ayl ustunlik qiladi. 
B u n d a y psixik h o l a t i n s o n la rd a t e z - t e z u c h r a b tu rs a - d a , 
lek in o ‘zin in g t e z k o r o ‘tu vchanligi bilan b o s h q a v o q ea la r- 
d a n ajralib tu ra d i. O d a t d a , ushbu m o h iy a tli psixik h o la tn i 
h a r a k a t l a n t i m v c h i e h t i y o j s o 'n d irish i yoki o rz u g a a y lan - 
tirishi m u m k i n . B i n o b a r i n , u xohish, n iy a t, o r z u , fa n ta - 
ziy a kabi s h a k l l a r g a a y la n is h i tufayli s h a x s t o m o n i d a n
anglanadi. B u n d a y shak ld ag i mayllarning o d a m la r d a m avjud 
boMishi u la rn in g y a q i n v a uzoq kelajakka in tilishlaridan 
d a lo la t beradi.
Z .F r e y d m a y l la r g a o ‘ziga xos n a z a riy a y a r a t g a n boMib, 
u a k sa riy a t h o l a t d a j i n s i y instin k tiv m a y l l a r t o ‘g ‘risida 
m u l o h a z a
y u r i t a d i ( l ib id o — jin siy m a y l ) , „ e d i p k o m -
p l e k s “ ( „ S h o h E d i p “ a s a r i b o ' y i c h a ) , „ p s i x o a n a l i z “ 
a ta m a la ri orq a li q o ‘rq is h , him oya, b e g o n a la s h i s h singari 
instin k tiv m o y illik n i ta l q i n qiladi.
S luini t a 'k i d l a s h
0
‘rinliki, h a r q a n d a y a n g l a n m a g a n
m a y l l a r o ‘z i d a n o lzi y o 'q o l i b k e t m a y d i , b alki u l a r b ir 
b o s q ic h k o 'r i n i s h i d a n ikkinchisiga a l m a s h a d i va m u tla q o
b o s h q a c h a , yangi sifatga ega b o ‘ladi. U l a r m a q s a d g a , talabga 
o lsib 
0
‘tishi b i la n a n g l a n g a n l i k d a r a j a s i g a e ris h a d i. K.o‘ngil 
g 'a s h lik , r u h a n b e z o v t a l a n i s h , n o m a ' l u m x a t t i - h a r a k a t -
larn in g sababi i n s o n g a n o m a ’lum b o l s a , u l a r a n g l a n m a ­
g a n d a r a j a d a e k a n l i g i n i b ild irad i va m a y l fu n k s iy a s in i 
bajaradi.