O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

S h axsn in g  ustanovkasi  yoki  anglanm agan 
mayllari
P sixologiva  f a n i d a   x u lq -a tv o r  va  faoliyatga  q aratilg a n  
a n g l a n m a g a n   m a y l l a r   o ra sid a   m u a y y a n   d a r a j a d a   ta d q iq  
c tilg a n i  u s t a n o v k a   ( k o ' r s a t m a   b e r is h ,  y o ‘l - y o ‘riq  k o ‘r- 
satish)  m u a m m o s i   h i s o b la n a d i.  U sh b u   u m u r n i y   psixologik 
m asala  g ru z in   p six o lo g i  D . N .U z n a d z e  va  u n i n g   shogirdlari 
t o m o n i d a n   k e n g   k o l a m d a   o'rganilgan.
U s ta n o v k a  
sei
  i n g l iz c h a   sol7. b o klib. 
u ko'rsatm a berish, 
anglanm agan  m a v lla r,  y o 'l- y o ‘riq  k o ‘rsatish
  m a 'n o l a r i d a
www.ziyouz.com kutubxonasi

q o 'l l a n i b   k e lin a d i.  Biroq  keying!  a t a m a l a r   u n i n g   h a q i q i y  
m a ’n o sin i,  m o h i y a t in i  m u k a m m a l   a k s   e tt i r m a y d i,  s h u n i n g  
u c h u n   u s h b u   a t a m a n i   o £zg a ris h s iz   q o l d i r s a   h a m   b o 'l a d i .
O d a t d a ,   u s t a n o v k a   d e g a n d a ,   b i l i s h   f a o li y a ti  b i l a n  
b e v o s i t a   b o g ' l i q   b o ' l g a n   c h t i y o j n i   m a ' l u m   u s l u b d a  
q o n d iris h g a   ruhiy jih a td a n   ta y y o rlik  tu s h u n ila d i.  U s ta n o v k a  
s h a x s n i n g   o ' z i   a n g l a b   y e t m a g a n   m u a y y a n   ru h iy   h o l a t i  
yoki  m a y lid ir.  B u n d a y   h o l a t d a   s h a x s   b i r o n - b i r   e h tiy o jn i 
q o n d i r i s h   m u m k i n   b o 'lg a n   m a ’l u m   fa o liy a tg a   r u h a n   t a y y o r  
t u r a d i .   U s t a n o v k a n i n g   m a v j u d l i g i .   u n i n g   q o n u n i y a t l a r i  
c k s p e r i m e n t a l   ta rz d a   t a 'k id ia b   o 't i l g a n   v a   ilm iy  m a k t a b  
n a m o y a n d a l a r i   t o m o n id a n   a n i q l a n g a n .   M a z k u r   t a jrib a d a  
s in a lu v c h ig a   ikkita —  bittasi  k a t t a ,   ik k in ch isi  esa  k ic h ik ro q  
s o q q a c h a n i   k o 'z i  y u m u q   h o ld a   u z l u k s i z   b ir  n c c h a   ( 1 0 — 
15)  m a r t a   p ay p a sla b   ta q q o s la s h   t a k l i f   qilin a d i.  E k s p e r i-  
m e n t n i n g   n av b a td a g i  b o s q i c h i d a   s o q q a c h a l a r   b a r a v a r ig a  
a l m a s h tirila d i,  b u n d a   qiziq  h o la t   y u z   b e rib ,  b a r a v a r  j i s m l a r  
h a m   h a r x i l   tu y u la d i,  y a 'n i  s i n a l u v c h i d a   (illuziya)  n o t o ‘g ‘ri 
aks  e ttirish   h o lati  yuzaga  keladi.  B u n d a y   psixologik  v o q e a -  
ning v u ju d g a   kclishiga asosiy s a b a b   s h u k i ,  obyektiv j i h a t d a n  
o ' z a r o   t e n g   s o q q a c h a l a r   t a q q o s l a n g a n d a   f a v q u l o d d a  
su byektiv  s h a r o i t d a   ular  b i r - b ir i g a   t e n g   e m a s ,   d e g a n   inayl 
b i l a n   ish  t u t i l g a n l i g i d i r .   U s h b u   h o l a t   o d d i y r o q   q i l i b  
t u s h u n t i r i l a d i g a n   b o l s a ,   t a q q o s l a s h   j a r a y o n i   u s t a n o v k a  
( k o ‘rs a tm a   b e ris h ,  y o 1 - y o ‘riq  k o 'r s a t i s h )   aso sid a  a m a l g a  
o shirilganligi  u c h u n   s h u n d a y   n a t i j a g a   kelindi.
D . N . U z n a d z e n i n g   t a ’k i d l a s h i c h a ,   in s o n d a   u s t a n o v k a  
b ila n   b o g i i q   psixofiziologik  h o l a t   m a r k a z iy   nerv  s i s te -  
m a s in in g g in a   e m a s ,  balki  u n i n g   p e r if e rik   qism i  fa o liy a tin i 
h a m   m a h s u l i   b o  "lib  h i s o b l a n a d i .   D . N . U z n a d z e n i n g  
ta jrib a la rid a   sin alu v c h in in g   o ' n g   q o 'l i g a   n a v b a t  bilan   a w a l  
k atta,  k eyin  k ich ik   s o q q a c h a la r   b e r i b   tu rila d i  va  bu  v a z iy a t  
1 0 —  15  m a r t a   tak ro rla n ad i.  T a j r i b a n i n g   oxirgi  b o s q i c h i d a  
s in a lu v c h in in g  c h a p  q o 'liga b ir-b irig a  t e n g  s o q q a la r b e rila d i. 
B u n in g   n a tija sid a   unin g   c h a p   q o l i d a   h a m   illuziya,  y a ’ni 
n o to 'g 'ri  id rok qilish vujudga  keladi.  K o 'z  bilan  id r o k q i l is h d a  
ikkita  o ' z a r o   t e n g   o b y ek tlarn i  q a y d   qiiishdagi  u s t a n o v k a  
o 'n g  k o 'z g a   h a m   o ‘z ta'sirini  o 't k a z g a n .  Eksperim ental  t a r z d a
www.ziyouz.com kutubxonasi

o ‘rg a n il g a n   u s t a n o v k a l i   v a z iy a tla rn i  t a k r o r l a s h   ev a zig a 
in s o n n i n g   o kzig a  s e z il m a g a n   h o ld a   m u a y y a n   o b y e k tla rd a  
s u b y e k t g a   t a a l l u q l i   „ fik sa l  u s t a n o v k a l a r “  ( q a y d   c tilg an  
k o ‘r s a t m a l a r )   v u j u d g a   k e lg a n lig i  a n i q l a n g a n .   D e m a k ,  
u s t a n o v k a n i   e k s p e r i m e n t a l   t a d q iq   e tis h   n a ti j a s i d a   a n g -  
l a n m a g a n   m a y l l a r   a s ta - s c k i n   t a d q iq   q ilin u v c h i  darajasiga 
o ‘sib  o ‘tishi  m u m k i n .
D . N . U z n a d z e n i n g   natijalariga 
0
‘x sh a sh   q a t o r   m a ’Iu- 
m o tla r  shaxsda  m u s t a h k a m l a n ib   qolganligi  tufayli  ijtimoiy 
t u r m u s h d a   u s t a n o v k a   fu n k s iy a la r in i  b a j a r i b   k e lm o q d a :
1)  b o s h l a n g ‘ich  s i n f   o ‘q u v ch ilarin in g   o ld id a   t u rg a n   u sta ­
novkalar  xuddi  s h u n d a y   toifaga  kirganligi  sababli  o ‘quvchi- 
lar o ‘q ituvchining b a r c h a  topshiriqlarini d arhol  bajarishga tay- 
y o r  turadilar;  2)  hiso b ch ilarg a  nisbatan  q o 'r s ,   rasmiyatchi 
deyishlik;  3)  o lim la r g a   nisbatan  parishonxotirlik;  4)  savdo 
xodim lariga  n isb a ta n   uddaburonlik,  d a r o m a d   qilishga  ustasi 
faranglik;  5)  b o la n in g   h a q g o ‘yligi,  sir  tutmasligi;  6)  qariya- 
ning  so‘zi  t u g a g u n c h a   — o ‘salning  jon i  uzilishi  t o ‘g ‘risidagi 
fik r-m u lo h a z a la r u s ta n o v k a g a  yaqqoi  misol  b o l a  oladi.
S h u n i n g d e k ,  j a m o a l a r d a ,   b a 'z i d a  g u r u h l a r d a ,   o ilalarda 
u s t a n o v k a g a   a s o s l a n i s h   v a   i s h o n i s h   b a ' z i d a   n o x u s h  
o q ib a tla rg a   o lib   k e la d i.  A v toritar  ta fa k k u r,  m illiy  sterc o - 
tip ,  e t n i k  
r a s m - r u s u m l a r   ham   u s ta n o v k a g a   misol  b o ‘la 
oladi.  D a v o lo v c h i  s h i f o k o r n in g  u s ta n o v k a la rig a   b e m o r n i n g  
r i o y a   q i l i s h i ,   i r q c h i l i k   m u n o s a b a t l a r i ,   i l m i y   u n v o n l i  
ziyolilarga  b e r ilg a n   (s u p e r)  orttirm a  b a h o l a r   va  b o sh q alar 
u s t a n o v k a n i n g   a n g l a n m a g a n   sh a k lin i  o ' z i d a   m u j a s s a m -  
la sh tira d i.  S h u n i   t a ’k id la s h   joizki,  b a ’z i d a   shaxs  u c h u n  
a n g la n m a g a n   u s t a n o v k a   o ‘z  pozitsiyasini  a n i q   n a m o y is h  
qilishda  e 'ti q o d  s ifa tid a  gavdalanadi  va a n g la n m a g a n   om illar 
tariqasida aks etadi.
G r u z i n   p s ix o lo g la ri  to m o n i d a n   u s t a n o v k a n i n g  tu rlic h a  
xislatlari  ( q o ‘z g ‘a l u v c h a n l i k ,   d i n a m i k li k ,   s ta tiklik,  plas- 
t i k l i k —  d a g ‘a l l i k ,   l a b i l l i k  —  s t a b i l l i k ,   i r r a d i a t s i y a   — 
g e n e r a l i z a ts i y a )   v a  
t ip la ri  (diffuz,  d iff e r e n s i a l l a s h g a n , 
ilk sa ts iy a la sh g a n )  a n i q l a n g a n .   U la r n in g   fik rich a ,  u s t a n o v ­
k a n i n g   b a ’zi  b i r   x i s l a t la r i   m u t a n o s i b lig i   u n i n g   h a r   xil 
tiplarini v u ju d g a  keltiradi.  Psixoz va  n e v r o z la r ustanovka- 
102
www.ziyouz.com kutubxonasi

n i n g   p a t o l o g i k   o ' z g a r i s h l a r i d a   t / z   i f o d a s i n i   t o p a d i .  
S h u n i n g d e k ,   u sta n o v k a   i n s o n   h u k m r o n l i g in i   va  q u d r a t i n i  
tashkil  q ilish n in g  yuksak darajasi  s a n a la d i.  U  x u l q - a t v o r n i n g  
b a ta r tib lig i  va  izchilligining  a s o s i   h is o b la n a d i.  U l a r n i n g  
n u i l o h a z a l a r i c h a ,   u s ta n o v k a   i n s o n n i n g   m u a y y a n   s h a k l d a  
m u n o s a b a t   b i l d i r i s h g a   y u k s a k   y o ‘s i n d a   u m u m i a s h g a n  
t a y y o r g a r l i k   h o l a t i ,   r c a k s i y a n i n g   y a q q o l   n a t i j a s i n i n g  
k o d l a s h t i r i l g a n   n c y r o d i n a m i k   n i o d e l i ,   m a z k u r   r e a k s i y a  
v a q t i n i   o l d i n d a n   p a y q a s h ,  q o l a v e r s a   y a x lit  f a o liy a t  t u z i -  
l i s h i n i n g   a j r a l m a s   q i s m i d i r .   S h u n i n g   u c h u n   u s t a n o v ­
ka  o ‘z g a r u v c h a n l i k   va  b a r q a r o r l i k n i   a n i q l a s h g a   x i z m a t  
q i l a d i.
U s t a n o v k a n i n g   y a n a d a   y u k s a k   b o s q i c h i   a n g l a n i s h  
k o 'r in i s h i g a   ega  b o 'lishi  m u m k i n .   G u r u h i y   va  j a m o a v i y  
m u n o s a b a t l a r d a   un in g   a ’z o la r i n i   is h o n tir is h   (ularga  t a ' s i r  
o ‘t k a z i s h )   o r q a l i   m u a y y a n   y o ' n a l i s h g a   s a f a r b a r   q i l i s h ;  
fik rla r d a   u m u m iy l i k n i   v u j u d g a   k e l t i r i s h   h o la tla ri  b u n g a  
y o r q i n   m i s o l d i r .   I s h o n is h   v a   i s h o n t i r i s h   o d a m l a r n i n g  
x a r a k t e r   xislatiga,  x u lq -a tv o rig a   b e v o s i t a   bogMiq.  Bu  h o l a t  
p s i x o l o g i y a d a   e k s p e r i m e n t a l   t a d q i q   e t i l g a n .   M a s a l a n ,  
s i n a l u v c h ila rg a   m a ’lum  v a q t  o r a l i g 'i d a   soatiga  q a r a m a y ,  
s e k u n d l a r in i   o ‘z  ichida  s a n a s h   o r q a li   b ir  m i n u t n i n g   q a n -  
c h a d a  o 't i s h i n i   aniqlash to p s h irilg a n .  K ey in c h alik  b u   s a n a s h  
signal  b c r is h   b ila n   t e k s h irib   t u r i l g a n ,   b a ’za n   „ y o l g ' o n “ 
sig n a lla r  b i l a n   tajriba  b o 'l in is h ig a   y o ‘l  q o 'y ilg a n .  Q a t n a s h -  
c h ila r  e k s p c r i m e n t a t o r g a   i s h o n g a n l a r i   u c h u n   shu  x a t o l a r g a  
y o kl  q o 'y g a n la r .
I s h o n u v c h a n l ik n i   a n i q l a s h d a   „ k o n f o r m i z m “  (k c lis h u v , 
m u r o s a - y u   m a d o r a )   d a n   f o y d a l a n i lg a n .   Ichki  va  t a s h q i  
k e lis h u v c h a n lik   ichdan  k e l i s h m o v c h i l i k   ( n o k o n f o r m i z m )  
g u r u h i y   is h o n u v c h a n lik n in g   m o h i y a t i n i   o 'r g a n i s h   u c h u n  
o b y e k t  sifa tid a   foydalanilgan.  B i r g u r u h   o d a m l a r n in g   o c h i q  
o v o z   b c r is h i  k o n f o r m i z m n i n g   n a m o y o n   b o i i s h i d i r .   L e k i n  
k o n f o r m i z m   ,,soxtalikuni  h a m   k e l t i r i b   ch iqarishi  m u m k i n ,  
u n i n g   aks  ettiru v ch isi  esa  k o n f o r m i s t   d e b   ataladi.
X u l q - a t v o r   va  f a o l i y a t n i n g   a n g l a n m a g a n   o m i l l a r i  
q a to rig a   m a y l l a r   kiradi.  H ali  d i f f e r c n s i a l l a s h m a g a n ,  y e t a r l i  
d a r a ja d a   a n g l a n m a g a n  c h t i y o j d a n   t a s h k il  to p g a n   x u l q - a t v o r
H)3
www.ziyouz.com kutubxonasi

v a   faoliyatni  a m a l g a   o s h iris h g a   u n d o v c h i  o m i l   m ayl  deb 
a tala d i.  M ayliik  h o l a t i g a   kirib  b o ra y o tg a n   sh a x s  u c h u n  ja lb  
q ila y o tg a n   o b y e k t i d a   u n i   n im a  q iz iq tir a y o tg a n i  va  qaysi 
a l o m a t   o ‘ziga t o r t a y o t g a n i n i n g s a b a b i   noaniqligidir.  Faoliyat 
m aqsadi subyektga  n o m a 'l u m l i g i   tufayli  m ayl  ustunlik  qiladi. 
B u n d a y   psixik  h o l a t   i n s o n la rd a   t e z - t e z   u c h r a b   tu rs a - d a , 
lek in   o ‘zin in g   t e z k o r   o ‘tu vchanligi  bilan  b o s h q a   v o q ea la r- 
d a n   ajralib  tu ra d i.  O d a t d a ,   ushbu  m o h iy a tli  psixik  h o la tn i 
h a r a k a t l a n t i m v c h i   e h t i y o j  s o 'n d irish i  yoki  o rz u g a   a y lan - 
tirishi  m u m k i n .   B i n o b a r i n ,   u  xohish,  n iy a t,  o r z u ,  fa n ta - 
ziy a   kabi  s h a k l l a r g a   a y la n is h i  tufayli  s h a x s   t o m o n i d a n  
anglanadi.  B u n d a y  shak ld ag i  mayllarning o d a m la r d a   m avjud 
boMishi  u la rn in g   y a q i n   v a   uzoq  kelajakka  in tilishlaridan 
d a lo la t  beradi.
Z .F r e y d   m a y l la r g a   o ‘ziga xos  n a z a riy a   y a r a t g a n   boMib, 
u   a k sa riy a t  h o l a t d a   j i n s i y   instin k tiv   m a y l l a r   t o ‘g ‘risida 
m u l o h a z a  
y u r i t a d i   ( l ib id o   — jin siy   m a y l ) ,  „ e d i p   k o m -  
p l e k s “  ( „ S h o h   E d i p “  a s a r i   b o ' y i c h a ) ,   „ p s i x o a n a l i z “ 
a ta m a la ri  orq a li  q o ‘rq is h ,  him oya,  b e g o n a la s h i s h   singari 
instin k tiv   m o y illik n i  ta l q i n   qiladi.
S luini  t a 'k i d l a s h  
0
‘rinliki,  h a r   q a n d a y   a n g l a n m a g a n  
m a y l l a r   o ‘z i d a n   o lzi  y o 'q o l i b   k e t m a y d i ,   b alki  u l a r   b ir 
b o s q ic h   k o 'r i n i s h i d a n   ikkinchisiga  a l m a s h a d i   va  m u tla q o  
b o s h q a c h a ,  yangi sifatga  ega b o ‘ladi.  U l a r  m a q s a d g a ,  talabga 
o lsib 
0
‘tishi  b i la n   a n g l a n g a n l i k d a r a j a s i g a  e ris h a d i.  K.o‘ngil 
g 'a s h lik ,  r u h a n   b e z o v t a l a n i s h ,   n o m a ' l u m   x a t t i - h a r a k a t -  
larn in g   sababi  i n s o n g a   n o m a ’lum  b o l s a ,   u l a r   a n g l a n m a ­
g a n   d a r a j a d a   e k a n l i g i n i   b ild irad i  va  m a y l  fu n k s iy a s in i 
bajaradi.
0 ‘q u v   fa o liy a ti  m otivlari
P sixologik  m a 'l u m o t l a r g a   k o ‘ra,  h a r   q a n d a y   faoliyat 
m u a y y a n   m o tiv l a r   t a ’sirid a   vujudga  keladi  va  yetarli  sh a rt- 
sharoitlar y a ra tilg a n d a g in a   ro ‘yobga chiqadi.  S h u   bois,  ta'lim  
j a r a y o n i d a   b ilim la r n i  o ‘zlashtirish,  m alak a v a   k o 'n ik m a la r n i 
e ga lla sh.  u m u m a n ,   b i r o r   narsani  o ‘rg a n ish   u c h u n   o ‘q u v - 
c h ila r d a   o ‘q u v   m o t iv la r i  m avjud  b o l i s h i   shart.
104
www.ziyouz.com kutubxonasi

B ilish  m o tivlari  s h a x s n in g   g n o s e o l o g i k   m a q s a d ,   y a ' n i  
bilish  m a q s a d i n i   q a r o r   t o p t i r i s h   b ilim   va  k o ‘n i k m a l a r n i  
e g a lla s h   sari  y o ‘naltirilad i.  O d a t d a ,   b u n d a y   t u r d o s h   v a  
j i n s d o s h   m o t iv la r   nazariy  m a ’l u m o t l a r n i n g   k o ‘r s a t i s h i c h a ,  
tashqi
 v a  
ich ki
,  dcg a n   a t a m a l a r n i   y u z a g a   keltiradi.
Tashqi
  m o tiv lar  ja z o la s h   v a   ta q d irla s h ,  x a v f - x a t a r   v a  
t a la b   q ilis h ,  g u r u h iy   tazyiq,  e z g u   niyat,  o r z u - i s t a k   k a b i 
q o ‘z g ka t u v c h il a r  ta'sirida v u ju d g a   keladi.  B ularning b a r c h a s i  
b e v o s ita   o ‘q u v   niaqsadiga  n i s b a t a n   ta s h q i  o m illa r,  s a b a b l a r  
b o ‘lib  h is o b la n a d i.  M a z k u r  h o l a t d a   b ilim   va m a l a k a l a r  o kt a  
n u i h i m r o q   b o ‘lgan yetakchi  m a q s a d l a r n i   a m alg a  o s h i r i s h n i  
t a ’m i n la s h   vazifasini  bajarad i  ( y o q i m s i z   h olat  va  k e c h i n -  
m a l a r   yoki  n o x u s h ,  n o q u la y   v a z i y a t d a n   q o c h is h ,  i j t i m o iy  
yoki  shaxsiy  muvaffaqiyatga  c ris h is h )  va  hokazo.  Bu  t u r d a g i  
ta s h q i   m o t i v l a r   t a ’siri  b i l a n   t a ’lim   j a r a y o n i d a   b i lim   v a  
k o 'n i k m a l a r n i   egallashda  q i y i n c h i l i k l a r   kelib  c h iq ib ,  u l a r  
asosiy  m a q s a d n i am alga oshirishga to 'sq in lik  qiladi.  M a s a la n , 
k ich ik   m a k t a b   yoshidagi  o ‘q u v c h i l a r n i   o ‘qish  e m a s ,   b a l k i  
o 'y i n   faoliyati  k o 'p r o q   q iz iq tir a d i.  M a z k u r   v az iy a td a   o ‘q i -  
tu v c h i n in g   ularni  o ‘qishga j a l b   qilish   niyati  o ‘q u v c h i l a r n i n g  
o*yin  m a q s a d i  ushalishiga  x a l a q i t   b erishi  m u m k i n ,   l e k i n  
b u n d a   i z o h ta la b   dalillar  y e t i s h m a y d i .
M o ti v la r n i n g   n avbatdagi,  y a ' n i   ichki  m o tiv la r  t u r k u -  
m ig a  in d iv id u a l  xususiyatli  m o t i v l a r   kiradiki,  u l a r o ‘q u v c h i  
s h ax sid a  o ‘qishga  nisbatan  in d i v id u a l   m a q s a d n i  r o ky o b g a  
c h iq a r u v c h i  q o ‘zg‘alish  negizida  p a y d o  b o l a d i .   C h u n o n c h i ,  
bilishga  q iz iq ish n in g   vujudga  kelishi  sh ax sn in g   m a ’n a v i y  
d arajasin i  o sh irish   u c h u n   u n d a g i   in tilis h la rn in g  y e tilis h id ir. 
B u n g a   o ‘xsh ash   m o t iv la r n in g   t a 's i r i d a   o ‘qu v   j a r a y o n i d a  
nizoli,  ziddiyatli  h o latlar y u z a g a   k e lm a y d i.  A lb atta,  b u n d a y  
toifaga  taalluqli  m o tiv lar p a y d o   boMishiga  q a r a m a y ,   b a ’z a n  
q iy in c h ilik la r  vujudga  kelishi  e h t i m o l ,   c h u n k i  b i l i m l a r n i  
o 'z la s h ti r i s h   u c h u n   irodaviy  z o “r  b c rish g a   t o ‘g ‘ri  k e l a d i .  
B u n d a y  x ossalarga ega  irodaviy  z o ' r  b e r is h la r tashqi  x a l a q i t  
b e r u v c h i   q o ‘z g ‘a t u v c h i l a r n i n g   k u c h i   v a   i m k o n i y a t i n i  
kam aytirishga qaratilgan  b o l a d i .   U s h b u  jara y o n g a  p e d a g o g ik  
p s i x o l o g iy a   n u q t a y i   n a z a r i d a n   y o n d a s h i l g a n d a   b u n d a y  
t o l a q o n l i   v az iya tni  o q ilo n a  d e y is h   m u m k i n .
www.ziyouz.com kutubxonasi

T a ’l i m   j a r a y o n i d a   b u n d a y   v a z i y a t l a r n i   y a r a t i s h  
o ‘q itu v c h in in g   m u h i m   vazifasi  h isobíanib,  u n i n g   faoliyati 
ichki  a n g l a n g a n   m o t i v l a r ,   ya'ni  o ‘q u v c h i l a r   x u lq -a tv o rin i 
s h u n c h a k i   b o s h q a r i s h   b i l a n   c h e k l a n m a s d a n ,   balk i  u l a r  
s h a x s in i  s h a k l l a n t i r i s h g a ,   ularga  m a q s a d   q o ‘y a   o lish g a , 
q iziq is h   uy g ‘o t i s h g a   q a r a t i lg a n   b o l a d i .
A n iq   n a rs a la r,  h o d i s a l a r   va  x a t t i - h a r a k a t l a r   i n s o n n i n g  
faolligi  m u a y y a n   m a n b a l a r   bilan  uzviy  bogM anishga  ega 
b o l s a   v a   u y g ‘u n l a s h i b   b o rs a ,  faoliyat  m o tiv la ri  darajasiga 
o ‘sib  o ‘tadi.  P s ix o lo g i y a d a   m a n b a la r  o ‘z  m o h i y a t ig a   k o ‘ra, 
t u r k u m l a r g a   ajra tib   t a l q i n   qilinadi.
A) 
Inson  ehtiyojlari  bilan  be/gilanuvchi  ic h k i manbalar. 
B u n d a  o r g a n iz m n in g   ta b i i y  ehtiyojlarini  n a m o y o n   qiluvchi 
t u g ‘m a   x u s u s i y a tl a r   v a   j a m o a d a   s h a k l l a n u v c h i   ijtim o iy  
e h tiy o jla rn i  v u ju d g a   keltiru v ch i  o r t t i r m a   x u su siy atg a  cga 
b o l i s h i   m u in k in .
T u g fcm a   e h ti y o jla r   o ra s id a   o 'q is h g a   a l o q a d o r   b o l g a n  
fao llik k a  intilish  e h t i y o j i   va  axborot,  n i a 'l u m o t ,   x ab a rlar 
o lishga  boMgan  e h t iy o ji  m u h i m   o ‘rin  tu tadi.
M otivga g e n e tik  y o n d a sh ilg a n d a   shuni  a l o h id a   ta'k id lab  
o ‘tish  lozim ki,  b o l a d a   t u g ‘ilgandan  b e v o sita   faollik  k o 'r s a -  
tishga  moyillik  h u k m   suradi:  u  kuladi  (noverbal  —  m u o m a la  
sh a k li),  q im irla y d i  ( f a z o d a   o ‘rin  a l m a s h is h ),  q o l   va  o y o q - 
larini  h a r a k a t l a n t i r a d i   (m o s la s h is h ),  o ‘y n a y d i  ( m u h i t   — 
b o l a   m u n o s a b a t i ) ,   g a p l a s h a d i  (sh a x sla raro   m u n o s a b a t g a  
k irishish),  s a v o lla r b e r a d i   (dialogik  m u l o q o t   va  bo sh q alar). 
B u n g a  o 'x s h a sh   x a tt i - h a r a k a t l a r n i n g  o ‘zi  ularn i  q o n iqtiradi. 
V o q e l i k n i ,   i n s o n n i n g   a x b o r o t í a r g a   n i s b a t a n   e h t i y o j i n i  
t a j r i b a l a r   o r q a l i   k o ‘r s a t i s h   m u m k i n .   M a s a l a n ,   a g a r  
t e k s h i r i l u v c h i n i   m a ’l u m   v aqtga  ta s h q i  o l a m d a n   ajra tib  
q o kyilsa,  n a t ija d a   u n i n g   irodasida,  h issiyotida,  intellc k tid a 
b u z i l i s h   s o d i r   b o ' l i s h i ,   z e r i k i s h i ,   i r o d a v i y   a k t   t i z i m i  
y o ‘q o lishi,  fikr  y u r i t i s h   j a ra y o n i  p a r c h a l a n i s h i ,   illuzion, 
g a llu ts io n a l  h o l a t l a r   u c h r a s h i   m u m k in .
Ijtim o iy   t u r m u s h   s h a r o it i d a   faollik  va  i n f o r m a t s i o n  
taqch illik  o d a m l a r n i   salbiy his-tuyg‘u va  k e c h im n a la rg a   olib
www.ziyouz.com kutubxonasi

k e l a d i ,   f a o li y a t   t u z ilis h i  v a   u n i n g   d i n a m i k a s i g a   p u t u r  
y e t k a z a d i .   I j t i m o i y   t u r m u s h d a   s h a k l l a n u v c h i   e h t i y o j l a r  
o r a s i d a   o ‘q u v   fa o liy a tid a   m u h i m   o ‘rin   t u t u v c h i   v a   u n i  
k u c h a y tiru v ch i  ijobiy xususiyatli  sotsial  va g n o stik  e h t i y o j l a r  
a l o h i d a   a h a m i y a t   kasb  e t a d i .   S h a x s n i   k a m o l   t o p t i r i s h  
j a r a y o n i d a   b u   eh tiyojla r  a l o h i d a   o lrin   tu ta d i.  Bu  t u r k u m g a  
b i l i m l a r g a   e h t i y o j ,  j a m i y a t g a   f o y d a   k e lt i r is h g a   i n t i l i s h ,  
u m u m b a s h a r i y   y u t u q l a r g a   c r i s h i s h g a   i n t i l i s h   k a b i l a r  
kiritiladi.
B) 
Inson  hayoti  va fa o liy a tin in g   ijtim oiy  sharoitlarida 
a n i q ia n u v c h i  ta s h q i  m a n b a la r .
  B u n d a y   m a n b a l a r n i  
t a l a b e h a n l ik ,   o rz u   (k u tis h )  v a   i m k o n iy a tl a r   ta s h k il  q il a d i . 
J u m l a d a n ,   ta la b e h a n lik   i n s o n g a   faoliyat  va  x u l q - a t v o r n i n g  
m u a y y a n   t u r i n i   h a m d a   s h a k l i n i   t a q o z o   e t a d i .   M a z k u r  
h o la tn i  quyidagi  m u l o h a z a la r  y o r d a m i d a   iz o h la sh   m u m k i n :  
o t a - o n a   b o l a d a n   o v qatni  q o s h i q d a   y eyishni,  s t u l d a   t o ‘g ‘ri 
o ‘t iris h n i,  „ r a h m a t “  d e y ish n i  t a l a b   qilsa,  m a k t a b   o ‘q u v c h i -  
d a n   m a ’l u m   b e l g i l a n g a n   v a q t d a   d a r s g a   y e t i b   k c l i s h n i ,  
o ‘q i t u v c h i l a r g a   q u l o q   s o l i s h n i ,   b e r i l g a n   v a z i f a l a r n i  
b a ja rish n i  q a t 'i y   belgilaydi.  J a m i y a t   o ‘z  f u q a ro la rig a   x u l q ,  
f e 'l - a t v o r  orqali  m a ’Ium  a x l o q i y   n o r m a   va  q o i d a l a r g a   rio y a  
q i l i s h n i ,   s h a x s l a r a r o   m u o m a l a g a   k i r i s h i s h   s h a k l l a r i n i  
eg a lla s h n i  h a m d a   a n iq   v a z if a la rn i  bajarish g a  a m a l   q i l is h n i 
o 'r g a ta d i.
P sixologiya  fani  a t a m a l a r i n i n g   m o h i y a t id a   o r z u   y o k i  
k u tish   j a n i i y a t n i n g   sh ax sg a  m u n o s a b a t i n i n g   i f o d a l a n i s h  
m e x a n i z m i   y o tadi.  E tn o p s i x o lo g i k   s t e r e o ti p l a r d a   u y g ‘u n -  
lash g an   x u l q - a t v o r   belgilari  v a   fa o liy a tn in g   sh a k lla ri  o ‘ziga 
xoslik k a  ega.  O d a td a ,  o d a m l a r   b i r   yoshli  b o la   tik   y u r i s h i  
kerak ,  d e b   h is o blaydila r  v a   u l a r   b u n i   b o la d a n   k u t g a n l i g i  
tufayli  u n g a   a l o h id a   m u n o s a b a t d a   b o ‘ladilar.  P s ix o l o g i y a d a  
ku tish  t a la b   t u s h u n c h a s i d a n   farqli  o ‘laroq,  faoliyat  y u z a g a  
kelishi  u c h u n   u m u m i y   m u h i t   y a ra ta d i.
I m k o n i y a t l a r   t o ‘g kr i s i d a   f i k r   y u r i t a d i g a n   b o M s a k ,  
im k o n iy a t  m a l u m   fa o liy a tn in g   kish ila r irodasi  b ila n   bogMiq 
( i r o d a   a k ti ,  sifati,  p r i n s i p i )   o b y e k t i v   s h a r t - s h a r o i t l a r n i
www.ziyouz.com kutubxonasi

o 'z i d a   aks ettiradi.  A g a r d a   o d a m la r n in g  shaxsiy kutu b x o n asi 
b o y   b o ‘lsa.  u l a r n i n g   o ‘q is h   in ik o n iy a ti  y u q o r i   d a r a j a g a  
k o 't a r i l a d i .   K i s h i l a r n i n g   x u lq - a t v o r i  p s ix o lo g ik   n u q ta y i 
n a z a r d a n   t a h l i l   q i l i n g a n d a ,   u n g a   k o ‘p i n c h a   u l a r n i n g  
o b y e k tiv   i m k o n iy a tla rid a n   keiib chiqib y o n d ashiladi. A ga rda 
b o l a n i n g   q o l i g a   t a s o d i f a n   biologiya  kitobi  tu s h i b   qolsa, 
lin in g   s h u   fanga  q iz iq ish i  ortishi  kuzatiladi.
D )  
S h a x siy   m a n b a la r  —
 o d a m l a r n i n g   q i z i q i s h l a r i n i ,  
in tilish iarin i,  u s t a n o v k a la r i   va  d u n y o q a r a s h la r i n i ,  j a m iy a t 
b i la n   m u n o s a b a t i n i   a k s   ettirad i.  Inson  faolligining  m a n -  
bayi  —  q a d riy a t  o rq a li  ifo d a la n ib ,  shaxs  s ta tu s id a   ega lla na 
b o  ra d  i.
Tekshirish  uchun  savollar
1.  E h t i y o j   d e g a n d a   S i z   n i m a n i   t u s h u n a s i z ?
2.  E h t i y o j n i n g   q a n d a y   t u r l a r i   m a v j u d ?
3.  Q i z i q i s h   d e g a n d a   S i z   n i m a n i   t a s a w u r  e t a s i z ?
4.  U s t a n o v k a  d e g a n d a   n i m a l a r g a  a h a m i y a t   b e r i s h   k e r a k ?
5.  E ’t i q o d   v a  d u n y o q a r a s h n i n g  o ' x s h a s h l i k   h a m d a   farqli 
t o m o n l a r i   h a q i d a   s o ' z l a n g .
www.ziyouz.com kutubxonasi

T o 'rû n ch i  b o ‘iim