O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi
Download 32 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Odam va hayvon eniotsiyalari S h a x s n i n g e m o ts io n a ! h o la t v a k e c h in m a la ri psixolog va f i z i o l o g l a r t o m o n i d a n e k s p e r i m e n t a l t a r z d a t a d q i q q i l i n g a n d a , y u k sa k d a r a j a d a tash k il to p g a n h ay v o n lard ag i e m o t s i y a l a r n i n g flziologik m e x a n i z m l a r i in s o n la r n ik id a n j i d d i y f a r q l a n m a s l i g i a n i q l a n g a n . L e k i n m u a m m o his- s i y o t n i n g m a z m u n i , s i f a ti , s h a k l i, ifo d a la n is h i n u q ta y i n a z a r i d a n ta hlil q ilin g a n d a esa i n s o n bilan h a y v o n e m o - tsiyasi o r a s i d a keskin farq m a vjudligi n a m o y o n boMadi. T a b i a t s h u n o s v a i n s o n s h u n o s o l i m l a r h a y v o n l a r d a e m o t s i o n a l reaksiyalar, h o la tla r m avjudligini t a n olsalar- d a , b i r o q u l a r d a m u r a k k a b hissiyot, yuk sak h is -tu y g ‘u la r b o rlig in i i n k o r qiladilar. Bu fikrga t o ‘liq q o ‘shilish m u m k i n , c h u n k i i n s o n l a r d a s h u n d a y h i s - t u y g ‘u la r b o rk i, b u n d a y h is s iy o t h a y v o n l a r d a b o l i s h i m u m k i n e m a s , v a h o l a n k i , g ‘a z a b l a n i s h , q o ‘r q i s h , j i n s i y m a y l , q i z i q u v c h a n l i k , x u r s a n d l i k , g ‘a m g in lik h a r ikkalasida u c h r a y d i, a m m o u lar sifat v a m a z m u n j i h a t d a n b i r - b irla rid a n keskin fa rqlanadi. I n s o n en io tsiy alari (p a to lo g ik h o lla r istisno q ilin g a n d a) i jtim o iy h a y o t n i n g s h a r t-sh a ro itla rig a m oslashadi. T abiatga, j a m i y a t g a m u n o s a b a t l a r id a n a m o y o n b o l a d i h a m d a uni m a q s a d g a m u v o fiq lash tirish h a m , b o sh q a ris h h a m m u m k i n b o ‘l a d i . O c h l i k hissi, jin s iy m a y l va b o s h q a in s t in k t l a r s o h a s i d a g i e m o t s i y a l a r h a y v o n b i l a n i n s o n d a o ‘x s h a s h b o ‘l s a - d a , l e k i n u l a r n i n g i f o d a l a n i s h i d a fa r q m a v ju d . B u l a r n i n g b a rc h a s i instinktiv h a r a k a t b o l i s h i bilan birga i n s o n i y l a s h i s h i d a n ib o ra t u z o q e v o lu ts io n , ijtimö'iy-tarixiy www.ziyouz.com kutubxonasi t a r a q q iy o t y o 'l i n i b o s ib o ‘t g a n , m u r a k k a b q i y i n c h i lik l a r n i y engish evaziga s h u n d a y k o ‘rinish kasb e t g a n . I n s o n h is s iy o tin in g ij ti m o i y - t a r i x i y s h a r t - s h a r o i t l a r i m a v ju d b o ‘lib, u l a r d a n asosiysi s a b a b iy b o g M a n is h la rg a ( d c t e r m i n l a s h g a n ) eg a lig id ir. S h u b o is , i n s o n h is s iy o t- larining biologik v a fiziologik tahlili, u l a m i n g t u b m o h iy a tin i o c h i b b e r o l m a y d i , s h u n i n g d e k , h i s s iy o t l a r i n s o n s h a x - sining ongli va on g siz x a tti - h a r a k a t la r i n i a m a l g a o sh iru v c h i k u ch g a , y a ’ni m o tiv g a o ‘sib o ‘tish y o ‘lIarini i z o h l a b b e - rishga q o d i r e m as. M a 'l u m k i , e m o t s i y a l a r n i n g „ i n s o n i y - la sh u v i“ hissiyotlar i c h id a n kec h ish m a z m u n i v a sifatlari j i h a t i d a n h a y v o n i a r n i k i b i l a n q i y o s l a n g a n d a r a n g - b a r a n g l i g i , m u r a k k a b l i g i b i l a n s h a x s n i k i u s t u v o r d i r . I n s o n l a r n i n g m e h n a t , m a ’n a v iy a t, s i y o s a t , o i l a , is h la b c h iq a rish bilan o ‘z a ro m u n o s a b a t l a r i, s h u n i n g d e k , ta b ia t b ila n o d a m l a r o ra sid a g i, s h u n in g d e k , s h a x s l a r a r o m u n o - sa b a tla r b ir q a t o r in so n iy h is siy o tla rn in g v a u l a r n i ifo d a - lash, ta tb iq etish v o s italarin i v u ju d g a k e ltira d i. S h a x s yuz ifo d a la ri, b o s h in i t e b r a t i s h , x o ‘rsin ish o r q a l i o ‘z g a la rg a h a m d a r d l i k t u y g ‘u s i n i b i l d i r a d i . M a z k u r e m o t s i y a l a r b o la la rg a o d o b b ila n j a v o b b e r is h n i, s u h b a t d o s h i g a iliq, s a m im iy j i lm a y is h n i, q ariy a va n o g iro n la rg a h u r m a t b ila n j o y b o ‘sh atish n i, k ic h k in to y la rg a m e h r i b o n l i k n i s h a k l l a n - tirishi lozim . S h ax s o ‘z h i s - t u y g ‘u larini o ‘zi b o s h q a r a d i , u la rn i m c ’y oriy hujjatlar, ijtim o iy t u r m u s h q o i d a l a r i , e t n i k r a s m - r u s u m la r , o d a t l a r , a n ’a n a la r, p r o t s e s s u a l q o n u n l a r n u q ta y i n a z a r id a n g o h m a ’q u llaydi, g o h q o r a l a y d i . S h u b ila n birga, in s o n la r ichki k u ch li va j o ‘s h q i n e m o t s i y a l a r n i k e c h i r s a l a r - d a , t a s h q i x o t i r j a m l i k n i s a q l a y b i l a d i l a r . U la r n in g b a'zila ri o ‘z hissiyotlarini b crk itish u c h u n o ‘zlari- ni a ta y in xotirjam t u t a d i la r , a m m o salbiy e m o t s i y a l a r n i ifodalashga intiladilar. S h ax s o ‘zining m i m i k a v a p a n t o m i - m ikalarini b o sh q arish im k o n iy a tig a ega. ïek in o rg a n la rid a g i tabiiy o ‘zgarishlarni ushlab t u r a olmasliklari m u m k i n . M a s a - lan, nafas olish, q o n a y la n is h , o v q a t h a z m q ilis h , k o ‘z yosh larin i u sh lab tu ris h , r a n g n in g o ‘zgarishi v a h o k a z o . E m o ts iy a la rn in g ifo d ala n ish i quyid ag i t a r z d a k ec h is h i m u m k in : 1) ifodali h a r a k a t l a r (m i m ik a v a p a n t o m i m i k a l a r ) ; www.ziyouz.com kutubxonasi 2) o r g a n i z m d a g i turli h o d i s a l a r (ich k i a ’z o l a r faoliyati va h o l a t i n i n g 0 ‘z g a rish i); 3 ) g u m o r a l x u s u siy a td a g i o 'z g a - r i s h l a r ( o r g a n i z m n i n g q o n t a r k i b i d a g i , s u y u q l i k d a g i k i m y o v iy o ‘zgarishlar, m o d d a alm a s h is h va h o k a z o ). E m o - t s iy a la r n i n g tash q i ifodasi q u y id ag ilard a k o lrinishi m u m k in : m i m i k a , i m o - i s h o r a , v a j o h a t , q a d d i - q o m a t o ‘z g a ris h i, t a s h q i sek re tsiy a bezlari faoliyati (y o sh , s o ‘lak, t e r ajra- lishi), x a t t i - h a r a k a t l a r (tezligi, k u c h i, y o 'n a lis h i, m u v o - f ï q l a s h u v i ) , n u t q n i n g x u su s iy a tla ri va b o s h q a l a r . E m o - t s i y a l a r , h i s - t u y g ‘u l a r m a z m u n i , sifati, shakli j i h a t i d a n e tn o p s ix o lo g ik xususiyatiga ega. H issiy kechinm alarning shakllari / H is s iy o tl a r shaxs fa o liy a tin in g m u h i m jab h asi sifatida i n s o n n i n g k e n g e m o t s i o n a l s o h a s i n i r a n g - b a r a n g l i g i , k o ‘p q i r r a l i l i g i h a q i d a h is s iy t o n ( y u n o n c h a t o n o s — zo 'riq ish , urg'u berish m a ’n o sin i b ild ira d i), e m o ts i y a l a r ( l o t i n c h a emovere — qo'zg'atish, hayajonlanish d e m a k d i r ) , a f f e k tl a r ( l o t i n c h a affectus — ruhiy hayajon, shijoat, ehtiros m a ’n o s i n i a n g l a t a d i) , stress ( i n g l iz c h a stress — zo'riqish d e g a n id ir) va kayfiyat kabi t u s h u n c h a la rd a m uayyan darajada t a s a v v u r e tish g a im k o n b e r a d i / j H i s s i y t o n . Hissiyot aksariyat h ollarda faqat e m o tsio n al t o n s i f a t i d a ru h iy ja r a y o n n i n g o ‘ziga xos sifat j ih a ti ta rz id a v u j u d g a keladi. H issiyot b u o ‘ri n d a bilishga intilay o tg a n , o ‘z g a r t i r a y o t g a n , eg a lla y o tg a n sh a x s d a m a 'l u m m u n o s a - b a t n i n a m o y o n qiluvchi n arsa la r, h o d i s a v a h a r a k a tla rn in g a l o h i d a x o s s a s i , x i s la t i h a m d a x u s u s i y a t i m a ’n o s i d a g a v d a l a n a d i . M a z k u r n a r s a la rg a q a r a b in so n s h a x sin in g s u b y e k t i v m u n o s a b a t l a r i t o ‘g ‘ri s i d a m u l o h a z a y u r i t i - la y o t g a n i n i o d a m h a m i s h a h a m p a y q a y olm aydi. M a s a la n , y o q i m l i m u l o q o t d o s h , kulgili h a n g o m a , b a d b o ' y h id , b e h a y o k i n o , is h tiy o q ü m a s h g ‘u l o t , iboli qiz, y a r a m a s x u l q , x u s h c h a q c h a q y i g i t, x o t i r j a m l a n t i r u v c h i x a b a r , z a h m a t l i m e h n a t va b o s h q a la r ./ f E m o t s i o n a l to n (m a s a la n , affektiv t o n ) b a ’zi h o lla rd a b a r c h a s h a x s l a r d a t u g ‘m a , n a s liy x u su s iy at k asb e tis h i 118 www.ziyouz.com kutubxonasi m um kin. Jum ladan, og'riq hissi va boshqa xususiyatli kuchli q o kzg‘atuvchilar m uayyan bir davrda aks etg a n y o q im siz hissiy ton bilan ajralib turad^ M asalan, m erkaptan (lotin ch a m erc — sim ob, captans — eg a llo v ch i d e g a n m a ’ n o an glatadi), y a ’ni sim o b bilan b oshq a o rga n ik m od d alar a r a la sh m a sid a n ta r q a lg a n h id la r , h ar q a n d a y ru h an s o g ‘lo m in so n la r u c h u n y o q im s iz , jir k a n c h ta a ssu ro t u yg'otadi. S h u n in gd ek , b a’zi ranglar b irikm asi sh ilim sh iq pard alarnin g q o ‘z g ‘a lish i, q a n iish la r n in g is h q a la n is h i, eg o v n in g o v o zi ham xu dd i sh un d ay iz q old ira d i. S h u ningdek, idrok qilingan obrazlar va tasaw u rlarnin g aksariyat hissiy tonlari o ld in g i e m o tsio n a l jarayon lard an saqlanib qolgan izlar, turm ush tajribasi sab oqlarin ing o ‘xshashligi tufayli insonlarda ,,tug‘m a“ deb baholanishi m um kin. Hissiy ton shaxsning ehtiyojlarini atrofdagi narsa va vaziyatlar qoniqtirishi yoki qoniqtirmasligini, faoliyatning muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsiz kechishini yaqqol n am o yish etishiga xizmat qiladi./Shaxsning psixologik xislatlariga bin oan hissiy ton o'ziga xos idiosinkraziya (yunoncha idios — o \ziga xos , synrasis — qorishmoq, qorishuv m a ’n o s i n i b ild ir a d i) xususiyatini kasb etadi, bunday ta'bli od am boshqalar uchun befarq tuyulgan narsalarga ham jirk a n ch m u n o sa b a tin i nam oyish qiladi, m asalan, duxobaga tegib k etishni, baliq, yog', gul hidlarini yoq tirm a yd i/' Shuni aloh id a t a ’kidlash o 'rin lik i, k o 'r ish , esh itish , hidlash, kinestetik (harakat) sezgilarga h a m d a idroklarga taalluqli hissiy ton m uhim am aliy aham iyatga ega. M asalan, xo n alar, ish jo y i, tran sp ort v o sita la r in in g rangi (tu si) taassurotidan vujudga kelgan yoq im li va y o q im siz hissiy to n m ehnat sam aradorligiga, x izm atch ilarn in g kayfiyatiga sezilarli ta’sir o'tkazadi. K im yoviy o 'g it la r va sabzavotlar- n in g y o q im s iz h id i, ish la b c h iq a r is h d a g i s h o v q in la r , to v u sh la r h issiy to n jih a tid a n m e h n a t u n u m d o r lig in i pasaytiradi. X otirjam lik, yoq im li m u siqa, shaxslararo iliq m unosabatlar, m u om ala m arom i, ahillik m uvafTaqiyatning kafolati, ijtim oiy taraqqiyotning o m ili h isob lan a d i. Emotsiyalar. E m o tsio n a l ja r a y o n la r, h o la tla r y ok i torroq m a’n oda oladigan boMsak, em o tsiy a la r h issiy ke- 119 www.ziyouz.com kutubxonasi ch in m a la rn in g o ‘ziga xos shakllaridan biridir. E m otsiya — u yok i bu h issiyotn in g insonda b evosita kechishi jarayo- nidan iborat. M asalan, shaxs to m o n id a n m usiqani scvish e m o t s iy a n i vu ju d ga k c ltir m a y d i, b alk i b u n in g u ch u n m u siqan i esh itish , ijrochi m ahoratiga talisin aytish, undan h u z u r la n is h y o k i asar ijrosi y o q m a s a g ‘a za b li h issiy k ech in m a h osil b o ‘lishi salbiy y o ijobiy em otsiya deyiladi. Q o ‘rq in ch , dahshat, hissiy k ech in m a sifatida obyektlarga shaxsning m unosabatini aks ettirib turlicha shaklda nam oyon b o'lishi m um kin: odam dahshatdan q ochadi, q o krquvdan serrayib q ola d i, o ‘zini idora qila olm ay har tom onga uradi, hatto o ‘zin i xavf-xatarga tashlashi ham m umkin. K o ‘p in ch a em otsiyalar o ‘zin ing ta ’sirchanligi bilan bir- b iridan ajralib turishiga q aram ay, b u n d ay sifatli h issiy holatlar sten ik (yu n oncha sthenos — s o ‘zidan olingan b o lib , kuch d eg a n m a ’noni anglatadi) xususiyatli deyiladi. Bunday e m o tsiy a la r dadil xatti-harakatlarga, m an tiq iy m u lo h a - zalarga, ijobiy izlanishlarga k u ch -q u w a t, qanot bagish layd i. M asalan , xursandchilikdan shaxs „parvoz qiladi'1, kim lar- g a d ir x o li s y o rd a m q ilis h g a s h o s h a d i, fa o llik , t in ib - tin ch im a slik u nin g asosiy sifati b o lib qoladi. Ba’zi hollarda em o tsiy a la r o p in in g sustligi, zaifligi, nursizligi bilan tavsif- lan ad i, b u n d a y hissiy holat astenik (yu n on ch a actenia — s o ‘z id a n o lin g a n b o blib , kuchsizlik, zaiflik m a ’n o sin i bildiradi) d eb ataladi. B unday h issiyot insonni b o'sh ash - tiradi, u n i xayolga c h o ‘m diradi, xayolparast qilib q o ‘yadi, shu sababdan shaxsdagi favqulodda paydo bo4gan rahmdillik b efo y d a em o tsio n a l k ech inm aga, uyalish vijdon azobiga, an d ish a esa q o ‘rqoqlikka aylanib q olish i xavfi tug'iladi. H ar q an d ay vaziyatda ham em o tsion al xatti-harakat, fa o liy a t m o tiv la r i b o ‘lis h id a n ta sh q a r i, u la r b a ’z id a faoliyatn i tashkillashtiruvchi, g o h o uni izdan chiqaruvchi o m ilg a h am aylanish i m u m k in. E m otsion al holatlar yo h add an tashqari k uchaysa yoki susaysa, xullas m c ’yori b u zu lsa, u h old a shaxs faoliyatining m aqsadga y o ‘nalganlik k o ‘rinishi izdan ch iqad i, natijáda obyektlar n o to ‘g l ri aks e ttir ila d i, u la r x o liso n a talq in q ilin m a y d i, b ah olash d a m a n tiq iy nuqsonlarga y o l q o ‘yiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Aflektlar. Haddan ziyod tez kechishi bilan m iyada paydo b o'lu vch i, shaxsni te z qamrab olu vch i, jid d iy o ‘zgarishlarni yiizaga k cltim v ch i, jarayonlar ustidan irod aviy nazorat- larning b uzilish iga y etak lovch i ( o ‘zini o ‘zi b oshqarishni z a ifla sh tir u v c h i), o rg a n izm a ’zolari fu n k siy a s in i izdan ch iq am vch i em o tsio n a l jarayonlarga affektlar d eb ataladi. A flektlar qisqa m uddatli b o li b , ular favq u lod d a y u z bergan y o n g kinga, yarqiragan portlashga, t o ksatd an y o g ‘ib ketgan d o'lg a, to ‘fonga, kutilm agan silkinishlarga o kxshab ketadi. M ab od o em otsiya ruhiy toMqinlanish d ey ilsa , unda afTekt turli bosqichlardan iborat holat h isob lan adi. S h u tarzda ular o ‘rin alm ashib turadilar. M a’lum ki, v a h im a g a , tahli- kaga, sarosim aga tu sh ib q o lg a n , o ‘ta q u v o n g a n , kulgi nashidasi bilan band b o'lgan , u m idsizlik tu z o g 'ig a ilingan in son turli vaziyatlarda b orliqn i bir x ild a tasavvu r eta olm aydi. C hunki u m azkursharoitlarda o lz k ech inm alarini har xil ifodalaydi, o kzini har xil tutadi, harakatlarini esa turlicha boshqaradi. Bunday oraliq holat m iya va m iya katta yarimsharlari p o ‘s tlo g lidagi m a'lu m m arkazlarnin g kuchli qo*zg‘alishi va boshqa m arkazlarning to r m o zla n ish m e ’yori izdan chiqqani tufayli n am oyon bo'ladi. H arakatchanlikning asta-sekin k o‘tarilishidan iborat stenik h o la t astenik holat bilan alm ashinadi, y a ’ni kuchli holat k u ch sizi bilan arala- shib ketadi, hatto qayta tiklanishga u lgu rm aydi. M asalan, j o ‘shqin harakatdan k o kz yaltirab, yu z q izarib , sh un ingd ek , kuchli jah ldan k o’z xiralashib, yu z oq arib , rang o ‘ch ib, qattiq g kazabga aylanishi m um kin. U m id sizlik kechinm asida organ izm n in g jo 'sh q in reaksiyasi b a’zan h u sh id a n ketib qolish holati bilan alm ashinadi. Ushbu vaziyat psixologiyada (lotin ch a jtu p o s“ — stupor, ya’ni serrayib qolish ), karaxt holati deb q o ila n ila d i. A ffek t h o la ti b o s h la n ish id a sh a x s b a r c h a in s o n iy qadriyatlardan u zoq lash ib , o ‘z h issiyotin in g o q ib a ti haqida ham o 'y la b o ‘tirm a y d i, h a tto ifo d a li h a ra k a tla r u n ga b o kysu n m ay q o lad i. K uchli z o ‘riqish n atijasid a m ayd a, k u ch siz harakatlar barham top ad i. T o r m o z la n ish m iya yarimsharlari p o ‘stlo g ‘ini t o ‘la egallay b osh la yd i, q o ‘zglalish p o'stloq osti nerv tugunchalarida, oraliq m iya d a avj oladi. www.ziyouz.com kutubxonasi N a tija d a sh a x s h issiy k e c h in m a sid a (d a h sh a t, g ‘azab , n a fra tla n ish , u m id sizlik va h o k a zo lar)ga xo h ish p aydo b o la d i. M a ’Ium otlarning k o‘rsatishicha, tajribalarda ko'p in ch a h issiyotla r affektiv shaklda o ‘tish i sinab ko'rilgan. Jum la- dan: l ) t e a t r to m o sh a b in la rid a ; 2) tan tan a n a sh id asin i su rayotgan o lo m o n la r orasida; 3) sevgi tufayli es-h u sh in i y o'q otgan lard a; 4) ilm iy kashfiyot lahzasida; 5) tasodifiy yu z bergan q izg'in uchrashuvlarda, j o ‘shqin shodliklarda m u ja ssa m la sh a d i. AfFektlar vujudga k elishining dastlabki bosqichida har bir sh ax s o ‘zini tutish va o'zin i q o ‘lga olishn i uddalashi m u m k in . K eyingi bosqichlarda irodaviy nazorat y o ‘q oladi, iro d a siz harakatlar am alga o sh ir ila d i, o ‘y la n m a y xatti- harakat q ilin a d i. A ffektiv holatlar k o‘proq m as'uliyatsizlik, a x lo q sizlik , m astlik tufayli sodir b o ia d i, lekin shaxs har bir xatti-harakati uchun javobgardir, chunki u a q l-za k o - vatli insondir. Affekt holat o'tib bo'lgan shaxsning mhiyatida o so y ish ta lik , charchash alom atlari yu zb erad i. Ba'zi paytlar h o lsiz la n ish , jam iki narsaga loqayd m unosabat, harakat- sizlik , faollik barham top ishi, hatto uyquga m oyillik yu z beradi. S h u bilan affektiv shok (fransuzcha choc — zarba degan m a ’n o n i anglatadi) holati sod ir b o la d i, oqibatda o rg a n izm n in g ichki a'zolari funksiyasi buziladi, hatto yurak xuruji ( lo t in c h a arctus — infarkt — „xa vf (o'ldirgUch “ , y u n o n c h a m iokard mys — tomir, kardia — yurak degan m a 'n o n i bildiradi) yuzaga keladi. Shuni unutm aslik kcrakki, a ffek tiv q o ‘z g ‘a lish m u ayyan d avrgach a d avom e tish i, ba’za n o lq tin - o ‘qtin kuchayishi yoki susayishi m um kin. S t r e s s . S tress (in g liz c h a stress — s o ‘z id an o lin g a n b o ‘lib, jid d iy lik , keskinlik, zo'riqish) degan m a ’nolarni an glatadi. X X asrning ikkinchi yarm idan boshlab kcskin vaziyat tu fayli vujudga kcladigan e m o tsio n a l holatlarni tiidqiq etish p sixologiya, fiziologiya, tibbiyot fanlarida keng k o'la m d a am alga oshirila boshlandi. Stress — og'ir jism on iy va m urakkab aqliy nagruzkalar, ishlar m e'yoridan osh ib ketib, xavfli vaziyatlar tug'ilganida, zaruriy ch ora-tad bir- lami zudlik bilan topishga intilganda vujudga keladigan hissiy 122 www.ziyouz.com kutubxonasi z o ‘riqishlardir. M ana shunday sharoitlar va vaziyatlarnin g barchasini biron-bir em otsiya tu ri ro‘yobga ch iqaradi. Stress em o tsion al h olatin in g paydo b o lis h i ham d a k ech ish in in g p sixologik xususiyatlarini aniqlash nafaqat u ch u v c h ila r, Download 32 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|