O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

ijtim o iy   tip ik   xususiyatlarinigina  em a s,  balki  xarakterning 
in d ivid u al  xususiyatlari  tarkib  top ishiga  ham  katta  ta’sir 
o 'tk aza d i.  Ijtim oiy  m unosabatlarga  bevosita  yoki  bilvosita 
b o g ‘liq  tarzda,  oilada va  m ehnat jam oalarida —  xayrixohlik, 
o 'r t o q lik ,  o 'z a r o   y o r d a m ,  h a m k o rlik   y o k i,  a k sin c h a , 
jo h illik ,  zo lim lik ,  badjahllik  kabi  shaxslararo  m unosabatlar 
tarkib  to p a   boshlaydi.  O ilaviy  m u h it,  undagi  shaxslararo 
m u n osabatlar,  farzandlarning  k o 'p -o z lig i,  yoshidagi  farqi, 
n izo li  vaziyatlar  va  ularning  k o'rinishi,  ota -o n a   m im o sa- 
batiga asoslangan  holda xarakterning o'ziga xos xususiyatlari 
sh ak llan ad i.  Bolalar bog'chasid agi,  maktabdagi  shaxslararo 
m u n osab atlar  ham  xarakterning  m axsus  xislatlarini  tarkib 
toptiradi.  M ehnat  jam oalarida,  norasm iy  guruhlarda  ham 
xarakter  xususiyatlarida sezilarli  o'zgarishlar yuzaga  keladi. 
Ilk  y o sh lik   davrida  shakllangan  xarakter  xislatlari  nihoyat 
darajada  barqaror  b o‘lib,  hatto  ularga  ayrim  o'zgarishlar 
kiritish   h am   ju d a  qiyin  k ech ad i.  S haxsda  m ayllarn in g 
q on d irilish i  yoki  qondirilm asligi  bilan  b o g liq   holda  tarkib 
top gan   m unosabatlar  o ‘zin ing  m ustahkam ligi  bilan  ajralib 
tu rad i.  X arakter  xislatlarin in g  ch u q u rlig i,  barqarorligi, 
d o im iy lig i  ko'p  jihatdan  shaxs  m unosabatlarining  onglilik  
darajasiga  b o g iiq .  Insonning  h aqqoniylik,  m ehnatsevarlik 
xislatlari  taso d ifiy  tarkib  topm agan.  Agar  u  u nin g  ongli 
qarashlariga,  ish on ch   aqidalariga  m o s  tushsa,  u  holda  har
176
www.ziyouz.com kutubxonasi

q a n d a y   q iy in   h o la tla r d a   h am   n a m o y o n   b o ‘la v e r a d i. 
M am lakatim iz  fuqarolari  xaraktcrining  k uchi  va  m ustah- 
kam ligi  istiqlol  n ashidasi  va  yuksak  vatan p arvarlik   his- 
tuyg‘usida  yo'g'rilgandir.  Shunday  qilib,  p sixik an in g  ind i­
vidual  sifat  xususiyatlari  shaxsning  ijtim o iy -tip ik   m u n o - 
sab atlari  b ilan   q o ‘s h ilg a n d a g in a   x a r a k te r   x isla tla r in i 
b elgiiash   ham d a  tavsiflash   im k o n iy a ti  v u ju d g a   keladi. 
Psixikaning  individual  xususiyatlari  orasida  tem p eram en t 
xususiyatlari  alohida  aham iyat  kasb  etadi.  C h u n k i  xarakter 
b ila n   te m p c r a m e n t n in g   o ‘zaro  m u n o s a b a ti  u la r n in g  
fiziologik asoslari bilan belgilanadi.  Xarakter xususiyatlarining 
tashqi  jih atd an   n a m o y o n   boMishi  va  a y n a n   sh u   tarzda 
muayyan vaqt  mobaynida kechishi dinamik xususiyat deyiladi. 
Xarakter  xislatlarinin g  d in am ik   xususiyati  tem p era m e n t 
xususiyatlariga bogMiqdir.  Shu  holatga niuvoflq tem peram ent 
xususiyatlari  ham   xarak tern in g  m u ayyan   x isla tla r in in g  
rivojlanishiga  ijobiy  yoki  salbiy  ta’sir  o'tk a zish i  m um kin. 
Xarakter  xislatlarining  vaqt  m obaynida  oshkora  n am oyon  
b o lib  
0
‘tishi  ham  tem peram cntning tipiga  b o g liq .
Taraqqiyot  va  tarbiyaning  ijtim oiy  sharoitlari  ham da 
ularning  p sixik an in g  irsiy-in d ivid u al  x u su siya tla ri  bilan 
o ‘zaro  m unosabati  xarakter  xislatlarini  t o ‘g ‘ridan  t o ‘g ‘ri 
tavsiflam ay,  balki  sh axsnin g  faoliyati  orq ali  b elgilan ad i. 
U n in g  faoliyatiga  taalluqli  aynan  bir  xil  ijtim oiy  sharoitda 
ham   bir  xil  irsiy  xususiyatlardan  turli  xarakter  xislatlari 
shakllanadi.  Shu  b ois,  xarakterning  rivojlanishi  sh axsnin g 
faol  faoliyati  jarayonida  u nin g  xatti-harakatlariga  b o g liq  
tarzda  amalga  osh adi.  Xarakterning  tarkib  to p ish id a   faol 
faoliy a tn in g   o 'rn i  sh u n d a k i,  xuddi  shu  fa o l  fa o liy a td a  
xarakterni  ifodalaydigan  harakatning  individual  o ‘ziga  xos 
usullari  tarkib  topadi.  Harakat  usullarining  avtom atlashu vi 
esa  muayyan  dinam ik stereotip  hosil  q ilin ish i  bilan  b o g liq  
s h a r tli  r e fle k to r   f u n k s io n a l  h o la t n i n g   m a h s u li d i r . 
A vtom atlash u vn in g  bir  n ech a   turdagi  p s ix o lo g ik   m ex a - 
n izm la ri  m avjud  b o ‘lib,  u lardan  biri  —  bu  o d a tla r d ir . 
Xarakter  xislatlari  tarkib  top ishin ing  m u h im   shartlaridan 
biri  — bu  xislatlarni  zaruriy xatti-harakatlarda c h id a m   bilan 
m ashq  qilishdan  iborat.
12  Psixologiya 
177
www.ziyouz.com kutubxonasi

X a ra k te rn in g   tarkib  topishida  taqlidchanlikning  o krni 
katta  b o ‘lib,  u  harakat  usullari  avtomatlashuvining  bosh 
m an b a y i  hisoblanadi.  Tarkib topish jarayonida  taq lid c h a n ­
likning  a h am iy ati  ko‘p  jih a td a n   ifodali  xatti-harakatlar- 
ning  shaxs  em otsional  kechinm alariga  t a ’siri  bilan  belgi- 
lanadi. Taqlidchanlik xatti-harakat namunasiga taqlid qilishga 
m o lj a l l a n g a n   shaxs  m unosabatlari  to m o n id an   motivlash- 
tirilg an dag in a  xarakter  xislatlari  shakllanishining  shartiga 
aylanadi.
X a ra k te rn in g   shakllanishida  m uayyan  psixik  faoliyatga 
yaxlit  obyektiv  va  subyektiv  mayllik  tarzidagi  ko ‘rsatma 
b e r i s h   p s ix o lo g ik   m e x a n i z m   n e g iz id a   y u z a g a   ke lg a n  
a v t o m a t l a s h i s h   u c h u n   m u h i m   a h a m i y a t   kasb  e ta d i . 
U sta n o v k a  odatlardan  farqli oMaroq,  muayyan  harakatlarga 
tay y o r turishgina  b o ‘lmay,  balki  bilish jarayonlariga,  hissiy 
va  irodaviy  reaksiyalarga  h am   tayyor turishdir.
X a ra k te rn in g   hosil  b o ‘lishida  nizoli  vaziyatlar  alohida 
a h a m iy a t  kasb  etadi.  Xarakter  faqat  m urakkab  va  keskin 
vaziyatlard a  aniq  nam oyo n   b o ‘lib  qolmay,  balki  u  m azkur 
h o la tla rd a  h a m  tarkib topadi.  O d atd a,  xarakter xislatlarning 
o'zgarishidagi  individual farqlar shaxsning nizoli vaziyatdan 
c h iq is h   u c h u n   q a n d a y   y o ‘l  topishiga,  b inobarin,  inson 
s h a r o i td a n   kelib  chiqib,  q a n d a y   x atti-harakatni  amalga 
oshirishga q a ro r qilishiga b o g liq .  S hunday qilib, shaxs o ‘zi- 
ning b u tu n   hayoti va faoliyati davomida o ‘z xatti-harakatlari, 
o datlari  bilan  o 'z  xarakter xislatlarini o ‘zi yaratadi va  ularni 
boshqarishga odatlanadi.
?
Tekshirish  uchun  savollar
1.  Xarakterning ta’rifini aytib bera olasizmi?
2.  Xarakter qanday tarkiblardan tuzilgan?
3.  Xarakter sifatlarini  tavsiflay olasizmi?
4.  Milliy  xarakter  nima?
5.  Xarakterning rivojlanishi to‘g‘risida qanday fikrdasiz?
www.ziyouz.com kutubxonasi

X I  
b o b  
Q O B I L I Y A T L A R
Q ob iliy atlar  t o ‘g‘risida  tu sh u n ch a
Xaridor  tovarlarni  ko‘zdan  kechirayotib,  bir  m a to d a n  
ta y y o r la n g a n   b ir   xil  to v a rg a   h a r   xil  b a h o   b e r a d i ,   b ir 
tikuvchini  maqtaydi,  ikkinchisiga e ’tiroz  bildiradi.  Sh un ing - 
dek,  ularga  b a ’zi  tavsiyalarni  ham   beradi,  tashqi  ko'rinishi 
bejirim  b o llishi,  chidamliligi  oshishi  to ‘g‘risida  m u lohazalar 
yuritadi,  ya'ni  ulardan  biri  xaridorni  qoniqtiradi,  ikkinchisi 
esa  ijobiy  b ah o  olmaydi  ha m .  T alab alar  h a r   xil  turdagi 
tanlovlarda,  olimpiada  va  universiadada  ishtirok  etadilar, 
ulardan bittasi  muvaffaqiyatga erishadi, hatto g ‘olib!ikni h am  
q o ‘lga kiritadi.  Bu psixologik rtodisa yoki voqelikni tahlil qilib 
k o ‘rish  o rq a lig in a   ta l a b a n i n g   b ilim   d a ra ja s i,  q o b iliy a t 
k o ‘rsatkichi,  muvaffaqiyat  mexanizm i,  m alaka  yoki  ko ‘nik- 
rnalar  barqarorligi  yuzasidan  bir  fikrga  kelish  m um kin .
Qobiliyatlar  t o ‘g ‘risida  u m u m iy   tu s h u n c h a n i  vujudga 
keltirish  u c h u n   ularga  alo qado r  omillar,  tark ib la r  b o ‘yicha 
ayrim  m a ’Iumotlar  keltirish  m aqsadga  muvofiq:  a) q o b i­
liy a tla r  s h a x sn in g   p six o lo gik   x u s u s iy a tla r i  e k a n li g in i ;
b)  m azku r xususiyatlarga bilim,  k o ‘nikma,  m ala k a   orttirish 
bilan  erishilishi  m um kinligini;  d ) u s h b u   xususiyatlarning 
o ‘zi bilim, ko‘n ik m a v a  malakalarga taalluqli emasligini aytish 
kifoya. Yuqoridagi voqeliklaming tahlilidan  kelib chiqiladigan 
bo'lsa,  tovarga  berilgan  baho,  tanlovlardagi  muvaffaqiyatli 
yoki  m uvaffaqiyatsiz  d e g a n   jih a tn i n g   is h t i r o k   e tis h ig a  
asoslanib, shaxslarning qobiliyatlari yuzasidan q a t ’iy qarorga 
kelish  m um kin.  Psixologik  tadqiqotlarning  k o ‘rsatishicha, 
oliy  t a ’lim  jarayonida  o kzlashtirish  k o ‘rsatkichi  b o ky icha 
„ o 'r t a m i y o n a “  talaba  k eyinchalik  bo rib  ijobiy  t o m o n g a  
o ‘zgarishi, boshqa sohada yuksak natijalarga erishishi,  hatto 
mutaxassisligiga yondosh ixtisoslikda o ‘zini  k o ‘rsatishi  ha m  
m u m k in . T a ’lim va  ijtimoiy tu rm u s h d a  uquvsiz,  „ yaroqsiz“ 
deb  baholangan  insonlar  keyinchalik  b iro n - b ir   s o h a n in g  
yetakchi  mutaxassisi  sifatida  elga  tanilishi,  y u q o ri  lavo- 
zimlarni  egallashi,  tadbirkor  shaxs  sifatida  k a m o l  topishi
www.ziyouz.com kutubxonasi

hodisasi  tajribada  k o ‘p  uchraydi.  S huning  u c h u n   bilim, 
k o ‘n ik m a   va  malakalarni  egallash  jarayonida  qobiliyatlar 
n a m o y o n   b o ‘lsa-d a,  lekin  u la r   faqat  bilim ,  k o ‘n ik m a , 
malakalarga  bevosita  taalluqii  emas,  shu  bois,  ular  bir-biri 
bilan o ‘zaro m unosabat va nuqtayi  nazardan tahlil qilinganda 
q obiliyatlar  bilan  bilimlar,  qobiliyatlar  bilan  k o ‘nikm alar 
m ohiyat,  m aznuin,  m a ’no   jihatidan  bir-biridan  farqlanadi. 
U sh b u   psixologik  hodisa  obrazli  qilib  aytilganda,  bilim, 
k o ‘n i k m a ,   m a la k a la rn i  m a s h q   qilish  o rqali  eg a llan sa , 
q o b i l i y a t l a r   s h a x s n in g   ru h iy   o la m id a g i  hali  r o ‘yobga 
ch iqm ag an  imkoniyatlaridir.  Masalan, o'quvchining o ‘qishga 
kirishi u  mutaxassis sifatida kasbiy kamolot uchun  imkoniyat 
tarzida  gavdalansa  (uning  intilishi,  obyektiv  va  subyektiv 
m u h it,  salomatligi  va  boshqalar),  shaxsning  qobiliyatlar! 
kasbiy  b ilim ,  ko ‘n ik m a   v a  m alak alarn i  egallash  u c h u n  
im k o n iy a ti  sifatida  n a m o y o n   b o ‘ladi.  Kasbiy  b ilim   va 
k o ‘n ik m alar  egallandimi  yoki  y o ‘qmi,  imkoniyat  ro ‘yobga 
c h iq d im i  yoki  ushalm agan  orzu  sifatida  qolib  ketdimi  — 
bulam in g  barchasi  ko'pgina omillar va sharoitlarga bogliqdir. 
M asalan,  atrof-muhitdagi  odam lar  (oila,  maktab,  m ehnat 
jam o a si  a ’zolari,  jamoatchilik)  shaxsning  u  yoki  bu  bilim 
h a m d a  k o ‘nikmalarni egallashiga, o ‘qish, o ‘rganishiga, ularni 
tashkil  qilish  va  m ustahkam lashga  m as’uliyat  his  qilishi 
kabilar  imkoniyatni  ro‘yobga  chiqarishning,  uni  voqelikka 
aylantirishning kafolatidir.  Psixoiogiya metodologik asosining 
k o ‘rsatishicha,  qobiliyatlar  imkoniyatlar  tizimidan  tashkil 
to pg an   b o ‘lib,  u yoki  bu  faoliyatida zaruriy m ahorat darajasi 
hisobianadi.  Masalan,  insonda nam oyon bo'layotgan tasviriy 
sa n ’at  qobiliyati  uning  rassom  sifatida  shakllanishiga  kafolat 
bera  olmaydi.  Rassomlikni  cgallashi  uch u n  maxsus  ta'lim 
olishi,  tabiatga  o ‘zgacha  munosabati,  idrok  qilish  xayoloti, 
s h a x s i y   f a z ila ti,  s a lo m a tl ig i ,  m a t o la r ,   m o ‘y q a la m la r , 
b o ‘yoqlar,  moslama  asboblar va boshqalar muhayyo  bo lish i 
lozim. Tasviriy san'at qobiliyatlari  ta ’kidlab o ktilgan vositalar 
h a m d a   shart-sharoitlar  b o ‘lmasa,  ilk  ko‘rinishidayoq  so'na 
borishi  m um kin.  Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot pallasida bunday 
hodisalar son-sanoqsiz b o l i b  o ‘tganligi  hech  kimga sir emas. 
180
www.ziyouz.com kutubxonasi

Psixologiya  fani  bilim,  k o 'n ik m a   va  m ala k ala rn i  qobi- 
liyatlar bilan faoliyatning m u h im  jabhalari ekanligini uqtirsa- 
da,  aynan  bir  narsa  ekanligini  rad  etdi,  a m m o   u la m in g  
birligini  e ’tiro f  qiladi.  S h u n in g   u c h u n   q ob iliy atlar  faqat 
faoliyatda  rokyobga  chiqadi,  lekin  aynan  shu  qobiliyatlarsiz 
amalga oshirilishi amri  m ahol faoliyat ko‘rinishlaridagina aks 
etadi,  xolos.  Agar  shaxs  rasm   solishga  hali  o ‘rg an m a g an  
b o ‘lsa,  mabodo  u  tasviriy  faoliyatning  malakalarini  uddalay 
olmasa,  uning  tasviriy  s a n ’atga  qobiliyati  t o ‘g ‘risida  gap 
b o lis h i  ham   m um kin  emas.  Bularning  barchasi  b o ‘lg‘usi 
r a s s o m n in g   ish  u s lu b i,  u s u lla ri,  rang  m u n o s a b a t l a r i n i  
qanchalik  tez  va  oson  o ‘zlashtirishida  h a m d a   borliqdagi 
g o ‘zallikni  idrok  qilish,  t a s a w u r  etishida yuzaga  keladi.
0 ‘quvchida kasbiy bilim,  k o 'nikm a  va  m alakalar tizimi, 
u la rn in g   barqarorligi,  s h a k lla n g an   shaxsiy  ish  uslublari 
m a v ju d   e m a slig ig a   a s o s l a n ib ,  u la rn i  j i d d i y   t e k s h i r i b ,  
k o'rm a sd a n  turib,  shoshilinch  tarzda u n d a qo biliyatlar y o 'q  
dcgan  xulosa  chiqarish  o 'q itu v c h in in g   q o ‘pol  psixologik 
nuqsoni  hisoblanadi.  Bolalik davrida u yoki  bu qobiliyatlar- 
nin g   atrofdagi  o d a m l a r   t o m o n i d a n   ta n   o l in m a g a n l ig i , 
keyinchalik xuddi ana shu qobiliyatlari tufayli j a h o n d a  s h o n -  
shuhrat  qozonishga  m u sh a rra f bo'lgan j u d a   k o ‘p a llo m a la r- 
ning  nomi  m a ’lum.  M asalan,  nisbiylik  nazariyasi  asoschisi 
Albert  E ynshteyn,  yangi  g e o m e triy a   y o ‘nalishi  a s o s c h i ­
si  N ikolay  Lobachevskiy  sh u la r  jum lasidandir.
Qobiliyatlar  bilim,  ko‘n ik m a   va  m alak alard agina  aks 
etm aydi,  balki  ularni  egallash  dinamikasi  d a v o m id a   n a m o -  
yon  boMadi.  Faoliyat  u c h u n   za ru r b o ‘lgan  bilim  va  k o ‘nik- 
malarni  o ‘zlashtirish ja ra y o n id a   yuzaga  c h iq a d ig an   farqlar 
qobiliyatlar  to'g'risida  m u lo h a z a   yuritish  im k o n in i  beradi.
D e m a k ,  shaxs  f a o liy a tin in g   m u v affaq iy a tli  a m a l g a  
oshirish  sharti  hisoblangan,  bilim  k o ‘nikm a  va  m ala k ala rn i 
egallash  dinamikasida yuzaga  keladigan  farqlarda  n a m o y o n  
boMadigan  individual  psix o lo gik   xususiyat  q o b i l i y a t l a r  
d ey iladi.  U s h b u   xusu siy a tn i  a n iq la s h   u c h u n   b a 'z i   b ir  
om illarn i  tahlil  qilish  m aq s a d g a   muvofiq:  a)  s h a x s n i n g  
m u ay y a n   sifatlari  yig‘indisi  belgilangan  v a q t  o r a l i g 'i d a  
egallagan  faoliyati  talablariga  javob  bersa,  u n d a   m a z k u r
www.ziyouz.com kutubxonasi

faoliyatga qobiliyati  mavjuddir; b)  inson shunday holatlarda 
faoliyat  talabiga javob b e ra  olmasa,  psixologik sifatlar,  y a ’ni 
qobiliyatlar mavjud emasdir.  Lekin bu  muayyan xususiyatga 
ega  shaxs  k o ‘nikma  va  m alakalarni  egallay  olmaydi,  degan 
m a ’n o   anglatmaydi,  b iroq  ularni  egallash  vaqti  c h o ‘zilib 
ketadi,  xolos.
S h u n d a y   qilib,  qobiliyatlar  individual  psixologik  xusu- 
siyatlar  b o ‘la  oigani  u c h u n :  a) ularni  shaxslarning  mavjud 
b o s h q a   xususiyatlariga,  aqliy  sifatlariga,  xotira  xislatlariga, 
x a ra k te r fazilatlariga,  hissiy  kechinmalariga va boshqalarga 
q a ra m a -q a rs h i  q o ‘yish  m u m k in   emas;  b) shuningdek,  qo- 
biliyatlarni  shaxsning  m a z k u r xususiyatlari  bilan  bir  qator- 
ga  q o ‘yish,  ularni  ayniylashtirish  ham   n u q s o n la m i  kel- 
tirib  chiqaradi.  T a ’kidlash joizki,  fikr bildirilgan  sifatlardan 
b a ’zi  biri  yoki  ularning  yig‘indisi  faoliyat  talablariga javob 
bera olsa yoki  u l a r t a ’sirida vujudga kelsa,  u holda shaxsning 
m a z k u r   individual  xususiyatlarini  qobiliyatlar  deb  atash 
m u m k i n   b o ‘ladi.
Q obiliyatlarning  sifat  va  m iqdor  tavsifi
Psixologiyada  qobiliyatlar  individual  psixologik  xusu- 
s iy a tla r   sifatida  t a ’riflanad i,  a m m o   bulling  asosida  bir 
i n s o n n i n g   boshqa  i n s o n d a n   farqlab  turadigan  xislatlari, 
fazilatlari  yotadi.  S h u n in g   u c h u n   h a r  bir  shaxsdan  bir  xil 
natija,  b ir  xil  sifat  kutish  m um k in   emas,  chunki  insonlar 
o ‘z qobiliyatlariga kolra bir-birlaridan  muayyan darajada farq 
qiladilar,  binobarin,  u la r o ‘rtasidagi  farqlar sifat va  m iqd or 
j ih a t d a n   bir  talay  b o l i s h i   m um kin.  Qobiliyatlarning  sifat 
tavsifi  shaxsning  qaysi  individual  psixologik  xususiyatlari 
faoliyat  muvaffaqiyatining  majburiy  shaiti  sifatida  xizmat 
qilishini  anglatadi.  U larn in g   m iqd o r  tavsifi  esa  faoliyatga 
q o ‘yiladigan  talablarni  shaxs  qay  y o ‘sinda  bajarish  imko- 
niyati  mavjudligini  bildiradi,  y a ’ni  m azkur  inson  b o s h q a ­
larga q arag and a  m alaka,  bilimlardan  n e c h o g liq  tez,  yengil, 
puxta foydalana oladi.
Q o b i l i y a t n i n g   x u s u s iy a tla r in i  sifat  j i h a t d a n   ta lq in  
q ilg a n da ,  shu  narsa  m a ’lum   b o la d ik i,  qobiliyat  birinchi-
182
www.ziyouz.com kutubxonasi

d a n ,  m aqsadga  turlicha  yoMlar  orqali  erishishga  i m k o n  
beruvchi  ,,
0
‘zgaruvchan  m i q d o r “  to 'plam i  sifatida,  ik k in - 
c h id a n ,  faoliyatning  m uvaffaqiyatini  t a ’m inlovchi  s h a x s- 
ning individual  psixologik xislatlarining m urakkab m a jm u a s i 
k o ‘rinishida  gavdalanadi.  M a s a la n ,  fakultet  d e k a n a t i   va 
0
‘qituvchilarjam oasi yuksak tashkilotchilik qobiliyatiga ega 
deyilgan.  IV  kurs  boshlig‘i  („ o q s o q o li“ )  M a h k a m d a   m a n a  
b u n d a y   psixologik  xususiyatlar  m ajmuasini  k o ‘rish  m u m -  
kin,  c h u n o n c h i,  ta s h a b b u s k o rlik ,  tala b c h a n lik ,  m e h r i -  
bonlik,  e ’tiborlilik,  kuzatuvchanlik,  tengdoshlarini  tash xis 
qila  olish lik,  k a s h fiy o tc h ilik ,  jav o b g a rlik ,  h a m d a r d l i k ,  
jozibadorlik,  hamkorlik,  sam im iylik,  hissiy  yaqinlik  v a   shu 
kabilar.  M ahkam ning qobiiiyatini boshqa tashkilotchilarniki 
bilan  qiyoslanganda  uning  qobiliyati  koMami  keng,  negizi 
chuqurligi  bilan  boshqalarnikidan  sifat jihatdan   h a m   ajralib 
turadi.  Xuddi  shu  fakultetning  III  kurs boshlig'i  ( „ o q s o q o ­
li“ )  A d h a m d a   tashkilotchilik,  uddaburonlik  fazilatlari  b o r, 
lekin faoliyatni amalga oshirishda o ‘zgalarga ta ’sir ko‘rsatish- 
d a  m u tlaqo   boshqa  om illarga  asoslanadi.  S h un ing   u c h u n  
un ing  tashkilotchilik  qobiliyati  b o sh q a   psixologik  xislatlar 
m ajmuasini  tashkil  qiladi,  c h u n o n c h i,  zaiflarga  s hafqatsiz- 
lik, ja m o a  a’zolariga tazyiq o'tkazishlik,  amalparastlik,  m a q -  
tanchoqlik va boshqalar.
Keltirilgan  misollardan  k o ‘rinib  turibdiki,  u  yoki  bu 
faoliyatni amalga oshirishda o ‘zaro o'xshash yoki b ir-biridan 
farqlanuvchi  turlicha  q o biliyatlar  turkum i  ishtirok  etishi 
m u m k i n   c k a n .  Bu  p s ix o l o g i k   h o d is a   t a h l i l i d a   s h a x s  
qobiliyatlarining m uhim  jab h a lari yaqqol  ko‘zga ta s h la n a d i, 
ju m la d a n ,  shaxsdagi  bir  xislatning  o 'rn in i  boshqasi  bosishi 
(lo tin c h a  — com pensate  o ‘rnini  bosishi,  m uvofiqlashtirish 
m a ’nosini  bildiradi)  vujudga  kcladi,  buning  u c h u n   inson 
o lz ustida sabr-toqat, c h id a m  bilan  m ehnat qilsagina yu k sa k  
k o ‘rsatkichlarga crisha olishi  m um kin .
Shaxsning qobiliyatida  m avjud b o ‘lgan o 'rn in i  bosishlik 
im k o n iy a ti  k o Lrish  va  e s h i t i s h d a n   m a h r u m   i n s o n l a r n i  
maxsus  o ‘qitish  orqali  r o ‘y o b g a   chiqariladi.  H a y o t d a   k o ‘r 
m usiqachi,  artist,  shoir,  rasso m ,  m uhandis  va  b o s h q a   shu 
kabi  kasb egalari yetishib chiqqanligi  m a ’lum.  H a tto  eshitish
183
www.ziyouz.com kutubxonasi

qobiliyati  past yoki u m u m a n  yo'qligi  ham   kasbiy musiqaviy 
qobiliyatning  rivojlanishiga  jiddiy  xalaqit  bcrmasligi  ham 
m um kin.  Bu psixologik hodisa (birqobiliyatni boshqa qobiliyat 
yordam i  bilan  o'stirish,  y a ’ni  o ‘rnini  bosishlik  xususiyati) 
h a r   bir  shaxs  u c h u n   kasb  tanlash  va  yangi  kasb  tanlash 
(ikkinchi  yoki  uchinchi  kasbni  egallash  ishtiyoqi)  sohasida 
mislsiz  keng  koMamdagi  im koniyatlarni  o c h a d i.  U shbu 
voqelikni  tasdiqlovchi  q a to r   misollar  mavjud.  C h un o n c h i, 
o'qituvchi  bir davrning o 'z id a  usta duradgor,  m o h ir tikuvchi 
b o ‘lgani; yirik alloma, yirik san’atkor, yetuk sportchi bo lgan i 
h a m  uchrab turadi. Qobiliyatli shaxslar ijtimoiy turm ushning 
turli soha vajabhalarida o ‘z  o'rnini topa oladilar hamda yuksak 
yutuqlarga  erishadilar.  Bir  necha  faoliyat  turida  bemalol 
muvaffaqiyat  qozonishlari  ham  mumkin.
Qobiliyatlarning  m iq d o riy   tavsifi  va  ularni  o ‘lchash 
m u a m m o s i  psixologiya fan id a  o ‘ziga xos  rivojlanish tarixiga 
ega.  H o z ird a   fa n n in g   m u m t o z   psixologlariga  aylangan 
S p irm e n ,  Perm en  Kettell  va  boshqalar  XIX  asrning  oxiri 
v a   XX  asrning  boshlaridan   muayyan  ixtisoslar  u c h u n   kasb 
ta n la s h n i  ilmiy  asosda  y o l g a   q o ‘yish  zaruriyatidan  kelib 
c h iq a d ig an   talablar o stid a  o 'q u v  yurtlarida saboq  olayotgan 
s h a x sla rn in g   qobiliyati  darajasini  aniqlashga  kirishdilar. 
U la rn in g   taxm inlaricha,  insonning  lavozimiga  loyiqligini, 
u n i n g   m e h n a t   fa o liy atig a   layoqatini,  s h u n in g d e k ,  oliy 
o 'q u v   yurtlariga,  harb iy  xizmatga,  rahbarlik  martabasini 
egallashga qobiliyatlarini  aniqiash  imkoniyati  mavjud ekan. 
O ltgan  asrda  qobiliyatlarni  o'lchash  usuli,  m ezoni  sifatida 
aqliy   iste’dod  testlari  ishlab  chiqildi.  Bu  testlardan  A Q S H , 
Buyuk  Britaniya kabi  m a m la k a tla r d a o ‘quvchilarni  saralash, 
h a r b i y   xizm atg a  z o b itla r n i  tanlash,  ishlab  c h iq a r is h d a  
rahbarlik lavozimiga tavsiya qilishda foydalanildi.  Hatto  Buyuk 
Britaniyada universitetga  kirish huquqini beruvchi test sinovi 
tizim i  h a m   yaratildi.  B u n d a   „Aqliy  iste'dod“  testlari  ball 
yoki  o c h k o la r bilan  b a h o la n ib ,  yechimga  sarflangan  vaqtni 
h iso b g a o lib ,  natijalar yig‘indi  holiga keltirilaredi.  Masalan, 
Buyuk  Britaniya m aktablarida  11  yoshli o ‘smirga beriladigan 
te s t  k o ‘rinishi  q u y id ag ic h a:  „P y otr  Jeym sga  q a ra g a n d a  
b a la n d ro q ,  Edvard  Pyo trd a n   pastroq.  Kim  h a m m a d an   ko'ra
184
www.ziyouz.com kutubxonasi

b a la n d ro q ? “  va  tanlagan  ja v o b n in g   tagiga  chizib  q o ‘yish 
tala b   q ilin adi:  1)  Pyotr,  2)  E d v a r d ;   3)  Jeym s;  4)  „ a y t a  
o lm a y m a n “ .  Sinaluvchi  tcstlarda  berilgan  beshta  s o ‘z d a n  
boshqa  s o 'z la r   yozilganini  ta n la b   olishi  kerak:  1)  qizil, 
yashil,  k o ‘k,  h o l ,   sariq;  2 ) y o k i ,   a m m o ,  ag ar,  h o z i r , 
garchi va  shu  kabilar.  Testlarning  murakkabligi  ortib b o rish  
tam oyili  b o 'y ic h a   „Testlar  b a ta re y a s i“  tizimi  yaratiladi. 
Tcstlar  tuzilishi  b o ‘yicha  faqat  s o ‘zlardan  iborat  b o ‘lm ay, 
balk i  t u r l i c h a   m a 'n o g a   e g a   „ l a b i r i n t l a r “  ( y u n o n c h a