O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

E — sezgirlikni,  P — q o ‘zg‘atu v chinin g  t a ’sir chegarasi 
m e ’yorini  anglatadi.
Insondagi  hid bilish bitta hujayrasining chegarasi tegishli 
hid  tarqatuvchi  m o ddala r u c h u n   8  m o le k u la d a n   oshmaydi, 
m aza  yoki  t a ’m  sezgisini  hosil  qilish  hid  sezgisini  yuzaga 
keltirishga  q a ra g a n d a   25000  marta  k o 'p r o q   harakat  talab 
qilinadi.
Insonda  k o ‘rish  va  eshitish  an aliza to rla rin in g  sezgirligi 
ju d a  yuksakdir.  S.I.Vavilovning fikricha,  k o ‘z t o ‘r pardasiga 
2 — 8  kvant  y o r u g li k   tushsa,  u  holda  k o ‘rish  hodisasi  yuz 
beradi.  Shu sababdan  to lla qoro ng ‘ilikda y o n g a n   sham ni  27 
km  masofadan  k o ‘ra olish  m um kin.  Biroq n a rsa  tekkanligini 
sezish  u c h u n   ko 'rish  va  eshitishga  q a ra g a n d a   100 —  10000 
ml.  marta ortiq energiya kerak b o ‘ladi.
A n a liz a to r la r   sezg ilarnin g   y u q o ri  c h e g a r a s ig a   h a m  
egadir.  B ilin ar-b ilin m asqo 'zg 'ov ch idan  sezgi  hosil qiluvchi 
minimal  kuchga ega b o ‘Igan qo'zg'atuvchining yuksak darajasi 
mutlaq  chegara  deyiladi.  Retseptorlarga  t a ’sir  qilayotgan 
q o ‘zg‘atu v c h in in g   kuchini  y an a d a   o r tib   b o rish i  retsep- 
torlardan  faqat  o g 'riq   sezgisini  yuzaga  keltiradi.
M utlaq chegaraning m e ’yori sharoitga q a ra b  o'zgaradi: 
inson  faoliyatining  xususiyatlariga,  u n in g   yoshiga,  retsep- 
torlarn in g  fu nksional  holatiga,  q o ‘zg‘a tu v c h i n in g   kuchi 
ham da davomiyligiga b o g liq   holda o ‘zgarishi  m um kin.
Sezgilar  o ‘rtasida  yuzaga  keladigan  farqni  hosil  qilish 
ikki  q o 'z g ‘atuvchi  o ‘rtasidagi  m inim al  farqni  farq  ajratish 
chegarasi deb ataladi.  Nem is fiziolog olimi V e b e r od a m n in g  
o 'n g   va  chap  q o l id a g i   ikkita  narsadan  o g ‘irro g lini  aniqlay 
olish  qobiliyatini  tekshirib,  shunday  xulosaga  keladi:  farq 
ajratish  sezgirligi  m utlaq  xususiyatga  e g a  b o l m a y ,   balki 
nisbiy  xususiyatga  egadir.
Masalan,  100 g.  13,  42 gram m  
¡000 g.  33,  3  gram m
S h u n d a y   qilib,  dastlabki  q o ‘z g ‘a tu v c h i n in g   m e ’yori 
qan chalik  katta  b o ‘lsa,  d e m a k ,  q o 's h i m c h a   q o lzg‘atuv- 
chining  m e ’yori  h a m   shunchalik  k o ‘p  b o ‘lishi  lozim:
1)  ko'rish  analizatori  u c h u n   1/100;
2)  eshitish  analizatori  u c h u n   1/10;
www.ziyouz.com kutubxonasi

3) taktil  analizatori  u c h u n   1/30\
M a z k u r   q o n u n g a   binoan,  asosiy  q o ‘zg‘atuvchi  bilan 
q o ‘s h im c h a   q o lzg‘atuvchi o ‘rtasidagi  farqni  ajratisli qonuni 
faqat  o 'r t a c h a   kuchlanishdagi  q o ‘zg ‘atuvchilar  uchu ng ina 
t o ‘g ‘ridir.
V e b e r   t a d q i q o t i g a   a s o s l a n i b   F e x n e r   s e z g i l a r  
intensivligining q o ‘zg‘atuvclii  kuchiga bogliqligini  quyidagi 
form ula  bilan  ifodalab bergan:
S   K   IgJ  C,  bu  y e r d a   S — sezgi  in te n s iv lig i,  J — 
q o ‘zg‘a tu v c h in in g   kuchi,  K   va  C   konstantalardir.  Ushbu 
q o n u n ,  asosiy  psixofizik  q o n u n g a   muvofiq,  sezgilarning 
intensivligi  q o ‘zg ‘atuvchi  kuchining  logarifmiga  prop or- 
sionaldir.  Q o ‘zg‘atuvchining  kuchi  geom etrik  progressiya 
b o ‘y ic h a   o r ti b   borsa,  sezgilarning  intensivligi  arifm etik 
progressiya b o ‘yicha ortib boradi  (Veber —  Fexner qonuni).
F a rq   ajra tish   sezgirligi  h am   farqlash  c hegarasining 
m e ’yorini  teskari  proporsionaldirki,  d e m ak ,  farqli  ajratish 
sezgirligi  shu nch alik  kichik b o ‘ladi.
A jra tish   sezgirligi  sezgirlik  tu rla rin in g   ayrim  xusu- 
siyatlarini  bo sh q a   jih a td a n   tavsiflashda  ham   q o lla n ila d i. 
M a sa la n ,  sha klla rn i,  hajm larni  k o ‘rish  vositasida  idrok 
qilinadigan  narsalarning ranglarini  aks ettirish  haqida m ulo- 
haza  yuritish  m um kin.
Psixologiya fanida sezgilarni  o l c h a s h n i n g ,  asosan,  ikki 
m etodi  m avjud.  U lardan  biri  bevosita  m etod  deb  atalib, 
subyektiv  ravishda  baholashga  asoslanadi.  O l c h a s h n i n g  
ikkinchi  m etod i esa alomatlarni obyektiv ravishda baholashga 
a s o s l a n g a n   b o l i b ,   s e z g ilarn in g   b e v o s ita   m avjudligiga 
q aratilgandir.
B e v o is ta   m e to d   yoki  q o ‘z g ‘a tu v c h i n in g   s o ‘z  bilan 
b aholash   m eto d i  quyidagicha  tuzilishga  ega:  sinaluvehiga 
teri,  to v u sh ,  yorug'lik  t a ’sir  qila  oladigan  q o ‘zg ‘atuvchi 
havola  q ilin adi,  dastavval  q o 'zg 'atu v chi  minimal jadallikka 
ega  b o 'la d i,  s o lng  ularning  kuchi  orttirib  boriladi.  M azkur 
t a d b i r l a r d a n   k eyin  s in a lu v e h id a n   „ u “  qaysi  b ir  sezgi 
q o ‘zg‘atuvchisini  dastlab  sezganligi  s o ‘raladi.
Teri  sezgirligini  o'lch ash   u c h u n   „esteziom etr“  maxsus 
asbobi  q o ‘Ilaniladi.  Eshitish sezgirligini o i c h a s h  au d io m e tr 
200
www.ziyouz.com kutubxonasi

yordam ida  amalga  oshirilib,  tovushlarning  turli  darajada 
intinsivligi  aniqlanadi.  Ba’z an  kichkina  t e m i r   sharni  har 
xil  ba la n d lik d a n   tashlab   k o krish  orqali  h a m   yuqoridagi 
maqsad  amalga  oshiriladi.  K o ‘rish  sezgirligini  aniqiash  esa 
sinaluvchining ko'ziga yomgMikni turli  intensivlikda yuborish 
orqali  (goho  q o r o n g ilik d a ) ,  quyidan  y uq o riga  y o ru g lik  
birligi  — luks  orttirib  boriladi.  T a ’m  va  hid  bilish  sezgirligi 
ham   maxsus asboblar yordam ida o 'lch a n a d i,  g o h o  kimyoviy 
usul  h am   q o kllaniladi.
Bevosita  m eto d   tashqi  alom atlarga  asoslanib  ish  yuri- 
tishni  taq ozo  etadi.  Sobiq  Ittifoq  psixologlari  va  psixo- 
fiziologlari  G .V .G e rsh u n i,  E .N .Sokolov,  O.S.Vinogradov 
va  boshqalar  m az k u r  m eto d   y o rd am ida  u z o q   villar  ilmiy 
tadqiqot  ishlari  olib  borganlar.  M a ’lum ki,  sezgilar  hech 
m a h a l  sust  bilish  ja r a y o n i  b o 'l m a g a n .  U l a r   vegetativ, 
elektrofiziologik,  nafas  olish  jara y o n la rid a   o kzgarib  bor- 
ganligi  u c h u n   o ‘z  tab ia ti  bilan   r e f l e k t o r   j a r a y o n i   hi- 
s o b la n a d i.  S ezgilardagi  reflek tor  o ‘z g a r i s h la r   u la r n in g  
o by ektiv  ra v ish d a   y u z   b e ra y o tg a n lig in in g   k o 'r s a t k ic h i  
deyiladi.  M asalan,  sezgilarni  hosil  qiluvchi  h a r   qanday 
q o ‘zg‘atuvchi  reflektor jarayonlarini  h am  vujudga keltirishga 
qodir.  Masalan,  b u n d a y   q o n   tom irlarining  torayishi,  teri 
galvanik  refleks,  y a ’ni  teri  eleklr  qarshiligining  kamayishi, 
miyaning elektr  faolligi  chastotasining  (alfa,  ritm a,  depres- 
siya  holatining)  o'zgarishi  qo 'zg 'a tu v c h ig a   qa ra b   k o kzning 
y o ‘n a l i s h i ,   b o ' y i n   m u s k u l l a r i n i n g   t a r a n g l a s h u v i   va 
boshqalar  yuz  beradi.  Bu  narsalarning  b a rc h a si  sezgilar- 
ning  paydo  bo'lishini  obyektiv  k o krsatkichi  hisoblanadi.
Y u q o rid a g i  t a d q i q o t c h i l a r n i n g   f ik r ig a   q a r a g a n d a , 
sinaluvchi 
subyektga  kuchsiz  q o ‘zg ‘a tu v c h i  bilan  ta 's ir 
etilsa,  u  holda subyektda hech qanday sezgi  hosil bo'lmaydi. 
Sanab  o ‘tilgan  reflektorlarda  ham   o 'zgarish  y u z   bermaydi.
Q o n   to m ir  yoki  elektrofiziologik  reaksiyalar  kuchsiz 
q o ‘zg‘atuvchi  ta ’sirida ham aniq nam o y on  boMishi  m um kin, 
a m m o   sezish  jara y oni  esa  amalga  o sh m ayd i.  Bu  holatni 
e l e k t r o e n s e f a g r a f i k   r e a k s i y a l a r   t a s d i q l a y d i .   T o v u s h  
q o kzg“atuvchi  t o ‘g krisida  G .V .G e rs h u n i  i n s o n   subsensor
www.ziyouz.com kutubxonasi

d iap a z o n g a   ega  degan  ilmiy g ‘oyani  olg‘a  suradi.  Bu  narsa 
a ng lashilm agan   fiziologik  reaksiyalarga,  ya’ni  sezib  b o kl- 
m as q o ‘z g ‘atuvchilarga asoslanadi.
Sezgilarning  o ‘zgarislii  adaptatsiya  va  sensibilizatsiya 
h o latla rid a   o ‘z  ifodasini  topadi.  Adaptatsiya  (lotincha  — 
adapto  m o sla n m o q )  dem ak,  bu  sezgi  a ’zolarining taassurot 
k u c h ig a   m o s la s h u v i  n a tija s id a   m u a y y a n   se zg irlik n in g  
o ‘zgarishidir.  Adaptatsiya  hodisasida  sezgirlik  ortishi  yoki 
kam ayish i  m u m k in .  Kuchli  t a ’sirdan  kuchsiz  t a ’sirotga 
o ‘tg a n d a ,  sezgirlik asta-sekin  ortib  boradi,  t a ’sirot  kuchay- 
gan d a   esa  sezgirlik  kamayib  boradi  (ko'ruv,  eshituv,  hid 
bilish,  teri-tu y u sh   va  hokazo).
O d a t d a ,  genetik  nuqtayi  n azard a n   adaptatsiya  u c h   xil 
xususiyatli  m an b a  t a ’sirida vujudga keladi
1.  Q o ‘z g ‘a tu v c h ila r n in g   d a v o m li  t a 's iri  j a r a y o n id a  
sezgilar  t o ‘la  y o ‘qo!ishi  m u m k in .  M asa la n ,  t a ’sir  qilib 
tu rad ig an  q o ‘zg‘atuvchi  doimiy t a ’sir o ‘tkazaversa,  bunday 
holda sezgi  s o knib qoladi.  Masalan,  teriga biror narsa doimiy 
tegib  tu rsa ,  b ora-b o ra   u  narsa  sezilmay  qoladi.  Yoqimsiz 
hidli  b ir   joy g a   kirib  qolib,  u z o q   turib  qolsak,  birozdan 
s o ‘ng  b u   hidni  bataniom   sezmay  qolamiz.  O g l z d a   biron 
narsani  k o ‘proq  ushlab  tursak,  t a ’m  sezgisining  intensivligi 
b o ‘sh a sh a d i.
D o im iy  va harakatsiz qo‘zg‘atuvchining t a ’sirida k o ‘rish 
analizatorlarida to'la adaptatsiya hodisasi yuz bcradi.  Bunday 
h o l a t d a   q o ‘z g ka tu v c h in in g   h a ra k a ts iz lig in i  k o ‘rish  re- 
t s e p t o r l a r i   a p p a r a t i n i n g   h a ra k a tc h a n lig i  bosib  ketadi. 
K o ‘z n in g   h a r  doini  ixtiyoriy va  ixtiyorsiz  ravishda  harakat- 
lanib  turishi  ko'rish  sezgisining  uzluksizligini  t a ’minlaydi. 
Q o ‘z g ‘a t u v c h i   t a ’sirid an   2  —  3  so n iy a   o ‘tgach  k o 'rish  
sezgisi  y o ‘qoladi,  ya’ni  adaptatsiya  hodisasi  yuzaga  keladi.
2.  K u c h l i   q o lzg‘a tu v c h in in g   t a 's i r i d a   h am   sezgilar 
zaiflashishi  m u m k in .  Masalan,  q o ‘l  m uzdek  suvga  tiqib 
tu rilg an da  doim iy   sovuq  q o ‘zg‘atuvchi  ta ’sirida  yuzaga 
kelgan  sezgining  intensivligi  pasayadi. Qorong‘iroq  xonadan 
j u d a   y o r u g ‘  joyga  kirib  qolsak,  bir  kuchli  y o r u g li k d a n  
a w a l ig a   ,,k o ‘r u  b o l i b   qolib,  atrofimizdagi  narsalarni  ajrata 
o lm a y m iz .  M a ’lum  fursat  o ‘tg an d an   so'ng,  ko‘rish  ana- 
202
www.ziyouz.com kutubxonasi

lizatorlarining  sezgirligi  keskin  sur’a td a   p a say a d i  va  biz 
m o 't a d i l   k o 'r is h   im k o n i y a t i g a   ega  b o ' l a m i z .   K o 'r is h  
sezgirligiga  intensiv  y o ru g ‘lik  q o ‘zg'atuvchisi  bilan  ta'sir 
qilganda pasayishdan  iborat hodisa yuz beradi va u yorug'lik 
adaptatsiyasi  deb  yuritiladi.
Ko'rib  o'tilgan  ikki  turdagi  a d a p ta tsiy a n i  k o 'p in c h a  
psixologiya fanida  negativ adaptatsiya dcyiladi.  C h u n k i  har 
ikkala  a d a p ta ts iy a d a   a na liza to rla rn in g   sezgirligi  keskin 
pasayadi.
3. 
Sezgirlikni  kuchsiz  q o'zg'atuvchi  t a ’siri  ostida  ortib 
borishini  h am   adaptatsiya  deb  atash  a n 'a n a g a   aylangan. 
A k sariy at  sezgi  tu r l a r i g a   xos  b o 'l g a n   a d a p t a t s i y a n i n g  
m azk ur  turi  pozitiv  adaptatsiya  deyiladi.
Q oron g'ilik   adaptatsiyasida  ko 'rish   sezgirligi  ortadi. 
Sokinlikka nisbatan adaptatsiya eshitish adaptatsiyasi zamirida 
yuzaga keladi.
Tibbiyot  psixologiyasida  negativ  og ‘riq  adaptatsiyasi- 
ning borligi  to'g'risidagi gipoteza (ukolga,  ignaga,  issiq  nur- 
lanishga  nisbatan)  d oim iy  mavjudligi  t a ’k id la n ib   o'tildi.
A d aptatsiyan i  hosil  b o 'lis h   xu su siyatlari  t o 'g 'r i s id a  
quyidagilar  m a ’lum:  a) taktil  adap tatsiy a  j u d a   te z   hosil 
b o i a d i ;  b)  ko‘z adaptatsiyasi uch u n bir n e c h a  daqiqa;  d)  hid 
va  t a ’m  adaptatsiyalarining  paydo  b o l i s h i   u c h u n   u n d a n  
ham   uzoq  vaqt  talab  qilinadi.
Adaptatsiyaning  m u h im   tom o n i  s h u n d a k i,  u  kuchsiz 
qo'zg'alishni  payqashga yordam  beradi va  kuchli  q o ‘zg‘alish 
t a ’siridan  sezgi  a'zosini  saqlaydi.
Adaptatsiyani  quyidagicha  tushuntirib  berish  m um kin:
l )ta y o q s i m o n   hujayralarda joylashgan  k o ‘rish  pu rpuri  ay- 
nib  ketadi;  2)  m iyaning  po'stloq  qism ida  sezgirlikni  pa- 
saytiradigan  torm ozlanish   bor;  to rm o z la n ish   esa  boshqa 
joylarda qo'zg'alishni  kuchaytiradi,  natijada sezgirlik ortadi, 
buning oqibatida izchil o'zaro  induksiya hodisasi  ro'y  beradi.
Analizatorlarning  o 'z a ro   m unosabati  va  m ash q   qilish 
natijasida  sezgirlikning  kuchayish  hodisasi  r o 'y   beradi,  bu 
sensibilizatsiya deb ataladi.  S e z g ila ro ‘zaro  m u n o sa b a tin in g  
fiziologik  m exanizmi analizatorlarning m ark a ziy  qism larida 
joylashgan  bosh  miya  po'stlog'idagi  q o 'z g 'a lis h   irradiatsiya
www.ziyouz.com kutubxonasi

h a m d a   k o n s e n tr a ts i y a   j a r a y o n la r i   b o ‘lib  h is o b la n a d i.
I.P .P a v lo v n in g   t a ’lim otiga  k o kra,  kuchsiz  q o ‘zg‘atuvchi 
b o s h   m i y a   k a tta   y a r i m s h a r la r in i n g   p o ‘s tlo g l ida  o s o n  
irradiatsiyalanadigan,  y a ’ni  oson  yoyilib  ketadigan  q o ‘z- 
g'alish  ja ra v o n in i  yuzaga  keltiradi.  Q o ‘zg‘alish  jarayoni- 
n in g   irra d ia ts iy a si  n atijasida  b o s h q a   a n a liz a to ria rn in g  
sezgirligi  ortadi.  Kuchli  q o ‘zg‘atuvchi  t a ’sir  etganda,  ak- 
sincha,  konsentratsiyaga  moyil  b o ‘lgan  q o ‘zg‘alish jarayoni 
yuzaga  keladi.  O 'z a ro   induksiya  qo nuniga  ko ‘ra,  bunday 
q o ‘z g ‘a lis h   jara y o n i  bosh q a   a n a liz a to ria rn in g   m arkaziy 
qism larini  torm ozlanishga  olib  keladi  va  natijada  ularning 
sezgirligi  pasayadi.  Analizatorlar  sezgirligining 
0
‘zgarishi 
shartli  reflektor  asosida,  y a ’ni  ikkinchi  signallar  tizimiga 
k i r u v c h i l a r   t a ’siri  bilan  h am   y u z a g a   kelishi  m u m k in . 
Sinaluvchilarga  „lim o n dan   n o r d o n “ ,  „zahardan  a c h c h iq “ 
degan  s o ‘zlarni  talaftuz  qilish  bilan  ularning  k o lzlari  va 
tillarida  elek tr  sezgirligi  yuzasidan  o ‘zgarishni  m aydonga 
keltiruvchi  om illar  qayd  etilgan.  Bunda  haqiqiy  limon  va 
z a h a r   b ilan   t a ’sir  qilinganda  hosil  bo'ladigan  q o ‘zg‘alishga 
o kx shash   o ‘zgarish  m a ’lum  b o ‘lgan.
Sezgi  o rganlarining  sezgirligini  o ‘zgartirish  q o n u n i-  
y atlarini  o 'z la sh tirib   olganligimizga  asoslanib,  maxsus 
ravishda  tan la n g a n   q o 's h im c h a  q o ‘zgkatuvchilam i  qo'llash 
orqali  m a ’lum   bir  retseptorlarni  sensibilizatsiyalash,  y a ’ni 
u la r n in g   sezgirligini  oshirish  im k oniyatiga  ega  bo'lam iz.
Q o ‘z g ‘atuvchining birin-ketin  analizatorga ta'siri  bilan 
a n a liz a to rla rg a   xos  sezgining  p a y d o   b o ‘lishi  sincsteziya 
d e y ila d i.  Sinesteziya  >omoncha  birgalikda  sezish  degan 
m a ’n o n i  anglatadi.  Sinesteziya  hodisasini  har  xil  turdagi 
sezgilarda  kuzatish  mumkin.  Kolrish va eshitish sinestcziyasi 
h a m m a d a n   k o 'ra   k o 'p ro q   u c h ra b   turadi,  b u n d a   tovush 
q o ‘zg‘atuvchilarining t a ’siri  bilan  o d a m d a   ko'rish  obrazlari 
vujudga  keladi.  Bunday tabiatli  sinesteziyalar har bir odam da 
o 'z ig a   xos  ravishda  kechadi,  lekin  ular  har  qaysi  shaxs 
u c h u n   m u a y y a n   d a r a ja d a   d o i m i y   boMishi  k u z a tila d i. 
M a sa la n ,  ayrim  bastakorlar  Rimskiy-Korsakov,  Skryabin 
kabilar  „ ra n g n i  eshitish“  qobiliyatiga,  rassom  Chorlyonis, 
B ehzod  „rangli  m usiqa“  iste'dodiga ega bo'lganlar.  Eshitish 
204
www.ziyouz.com kutubxonasi

v a t a ' m  sinesteziya hodisasi  k o ‘pincha „ o ‘t k i r t a 'm “ ,  „savlatli 
r a n g “ ,  „shirin  t o v u s h “ ,  „ a c h c h i q   s h a m o l “ ,  „ b a h a y b a t  
o v o z “ ,  „ m o ta m s a ro   o s m o n “ ,  „ q a lb o ‘rtar  n a v o “  singari 
iboralarda  o ‘z  ifodasini  to p g an   b o ‘ladi.  C h u n k i  ularning 
mohiyatida ikkilanganlik xususiyatlari  maxsus kuchaytirgich 
sifatida  m u him   aham iyat  kasb etadi.
Sezgirlikni  m ashq  orqali  rivojlantirib  boriladi.  Bunday 
0
‘zgarish  kompensatsiya  va  faoliyat  m a z m u n id a   o 'z   aksini 
to p a d i.  Ayniqsa,  k o ‘r  ( k o kr  m u siq a c h id a ),  k a r,  soqov, 
haykaltaroshlarda,  vibratsiya  sezgisi  bilan  s h u g ‘ullan uv chi- 
larda sezgirlik keskin ravishda oshishi  mumkin.  Psixolog  Elen 
Killer  hid  sezgisiga  nisbatan  sezgirlikni  m axsu s  ravishda 
tadqiq  qilib,  hid  sezgisida  o'ziga  xos  xususiyatlar  mavjud 
ekanligini  dalillab  bergan.  M ashq  qilish  natijasida  insonda 
sezgirlik  oitib  borishi  tadq iq otchilar  t o m o n id a n   o 'rg a n il- 
gan  b o l ib ,  u larq uyidagi  ko'rsatkichlarda  ifoda  etiladi:
1)  notekislik — 0,  0005  m m ;  2) b o ‘yash  ( b o ‘yo q c h i)  — 
180  — 40  gacha;  3)  p o ‘lat  quyuvchi  poMatning  rangidan 
q o t i s h m a   n i i q d o r i n i   1 / 6 0   a n i q l i k d a   b e l g i l a y   o l a d i ;
4)  rassomlar narsa  hajmini  —  1/150  m iq d o rd a  o ‘zgarganini 
farqlay  biladi;  5)  uchuvchi  ( m o to r  ovozining  o ‘zgarishi)  — 
1300  d a n   1340  g a c h a   aylanishini  farqlay  o la d i;  6)  rim 
m ozaika  ustaxonasida  20000  rang  turi  m avjud;  7)  k o kr- 
larda — taktil,  sezgi  — pachiniyev  moddasi  yu q o ri;  8)  k o ‘zi 
ochiq o d a m la rn in g q o ‘1 kafti va panja qismlarida  186 ta taktil 
r e ts e p to r i  t a n a c h a s i   m a v ju d ;  9 ) t u g ‘m a   k o l r l a r d a   esa 
t a n a c h a —270  ta;  10)  kcyinchalik  k o lr  boMib  qo lg an la rd a  
b o l s a ,   tanacha —  311  ta  ekanligi  aniqlangan.
Shunday qilib,  sensibilizatsiya  hodisasida sezgirlikning 
ortishi quyidagilarga bog*liqdir:
1) organizmdagi uzoq  muddatli,  muayyan o ‘zgarishlarga;
2)  m uvaqqat  xususiyatli  ekstra  ta 's ir  yoki  fav q u lo d - 
dagi  holat va vaziyatga;
3)  yosh  xususiyatlari,  tipologik  s h a ro itla r,  e n d o k r i n  
harakati,  organizm ning  u m u m iy   holati,  u n in g   toliqishiga:
a) 
30  yo sh g a ch a   yuqori  darajaga  e ris h is h   m u m k i n ,  
u n d a n   keyin  pasayish  boshlanadi;  b)  nerv  sis te m a s in in g  
dinamikasi  (B.M .Teplov  tadqiqoti  b o ‘yicha);  d )  e n d o k rin
www.ziyouz.com kutubxonasi

balansi  (h o m ila d o r  va  b oshqa  odam larda);  e ) o r g a n iz m d a  
funksional  holatning buzilishi yoki  insonning charchashiga;
4 )  
f a r m o lo g i k   t a ’s ir l a r   ( a d r e n a l i n ,  f e n a m in ,  b e n -  
c h id r i n   —  kuchayish;  pilokarpin  —  pasayish)ga.
Sezgirlikning  o ‘sishi  k o ‘p  jih a td a n   subyekt  ustanov- 
kasiga,  nutqning  ahamiyatliligi  va nutq yo‘nalishiga bog'liq- 
dir.  S ezgilarga  b a g kishlangan  e k sp erim e n ta l  ta d q iq o tla r  
quyidagi  y o ‘nalishlarda  olib  borilgan.
1.  Veber va  Fexnerlarning  „psixofiziologik q o n u n i“ ning 
ochilishida:  qonunga  muvofiq  ravishda  sezgilarning  inten- 
sivligi  q o ‘zg‘atuvchi  kuchining  logarifmiga  proporsionaldir; 
q o ‘zg‘atuvchining kuchi geometrik progressiya bo ‘yicha ortib 
borsa, sezgilarning intensivligi arifmetik progressiya bilan ortib 
bo rad i.
2.  G .E b b in g a u z n in g   xotira  yuzasidan  o'tkazgan   tad- 
qiqotlari  negizida:  eslab qolinadigan  materialning katta yoki 
kichikligi,  s o ‘zlarning  hid  bilish,  t a ’m  sezish  sezgilari  bilan 
b o g liq lig i,  mashq qilish tufayli o d a m d a  sezgirlikning ortishi 
o m illari  yotadi.
3.  G .G e lm g o lsn in g   sezgi  organlari  to'g'risidagi  psixo- 
logik  ishlari  va  ishlanmalarida:  k o ‘zni  bosib,  unga  kuchsiz 
e lektr  toki  yuborilsa,  k o ‘zda  y o ru g lik   sezgisi  hosil  boMadi; 
q u lo q q a   elektr  q o ‘zg‘atuvchisi  bilan  ta'sir  qilinsa,  tovush 
sezgisi  vujudga  keladi;  ultrabinafsha  ranglarining  od am ga 
t a ’sir  etish  xususiyatlari  m ujassamlashgan.
4.  V .V u ndtning  psixofiziologiyadagi  sezgilar  va  hara- 
k atlar  b o ‘yicha  olib  borgan  izlanishlarida:  ayniqsa,  uning 
„ M u s k u l  harakatlari  t o ‘g ‘risida  t a 'l i m o t “ ,  „Hissiy  idrok 
nazariyasi  materiallari“ ,  „Tabiatshunoslik nuqtayi  nazaridan 
psixologiya“ ,  „In so n  va  hayvon  ruhiyati  t o ‘g‘risida  m a 'r u -  
z a la r “ ,  „Fiziologik  psixologiya  asoslari“  asarlarida  m azkur 
g ‘o y a la r   o ‘z  ifodasini  topgan.
5.  P . P . L a z e r e v   t o m o n i d a n   yorugMik  to n i  m u a m -  
m o s in in g   o'rganilishida;  q o ‘zg‘alishning  ioni  nazariyasi, 
o liy   n e r v   faoliyati  m e x a n iz m i  t a d q iq o ti,  h a r a k a td a g i 
q o ‘z g ‘a t u v c h i g a   n i s b a t a n   h iss iy   o r g a n l a r n i n g   a d a p -  
tatsiyalashuv  t a ’limoti,  k o'zni  yorug'likka  va  qo ro n g ‘ilikka 
m oslash ish  xususiyatlari,  ko'zning  t o ‘r  pardasi  xossalari, 
206
www.ziyouz.com kutubxonasi

fiziologik  organlarning  sezgi  psixologiyasi  asosi  ekanligi 
kabilar  hal  qilinadi.
6. 
E.N .Sokolov,  S.V.Krovkov  kabi  tad q iq o tc h ila rn in g  
o ‘tkazg an   tajrib alaridan  o lin g a n   q o n u n i y a t l a r t a l q i n i d a :  
ko ‘rish  analizatorining  sezgirligi,  eshitish  q o kzg‘atuvchisi 
t a ’sirida  o ‘zgarishi;  k o ‘rish  sezgirligining  b u n d a y   o ‘zga- 
rishi  eshitish  q o ‘zg‘atuvchisining  barqarorligiga  bog'liqligi; 
kuchsiz tovush q o ‘zg‘atuvchisi  k o krish analizatorining rang- 
ni  aks  ettirish  sezgirligini  oshirishi;  eshitish  q o ‘z g ‘atuvchisi 
sifatida  m o to r  shovqini  yuborilsa,  k o ‘zning  farq  ajratish 
sezgirligi  zaiflashishi  va  hokazo  ifodalanadi.
Sezgining  ncyrofiziologik  aso slari
Bilish  jarayonlarini,-  xususan,  sezgilarni  o ‘rg an ish d a n  
a w a l   shaxs  psixikasining  b a rc h a   to m o n la ri  b ila n   u zviy 
bog'liqliklarni  anglash,  tushunish  lozim.  C h u n k i  sezgilar 
idrok jarayonining  tarkibiy  qism i  sifatida  n a m o y o n   b o ‘lsa, 
idrok  in s o n n in g   h ayotiy  tajribasi,  u n in g   x o tira si  b ila n  
bevosita bog‘liqdir.
Psixologiya fanida va falsafada bilishning ikki b o sq ic h i, 
y a ' n i   u n i n g   h issiy   ( s e z g i,  i d r o k ,  t a s a v v u r )   v a   a q l i y  
pog ‘onalari  m a v j u d ‘b o ‘l i b / b u   m u m to z   xususiyat  sifatida 
m a ’lum.  Aqliy  bosqieh  xotira,  tafakkur,  xayol  j a r a y o n -  
la rin i  q a m r a b   o lg a n   b o ‘lib,  o ‘z in i n g   m u k a m m a i l i g i ,  
yuksakligi,  mahsuldorligi,  ijodiyligi bilan oldingi  b o sq ic h d a n  
keskin  ajralib  turadi.  Biroq  bugungi  k u n d a   bilish  b o s -  
qichlarining  miqdori,  tavsifi  psixologiya  fani  o ld id a   tu rg a n  
z a r u r   v a z ifa la rn i  b a ja r a   o l m a y   q o ld i.  O n g   d a r a j a l a r i  
xususiyatlariga  k o ‘ra  bilishga  oid  q o ‘s him cha  bosq ichlarga 
kuchli  ehtiyoj  sezadi.  Xuddi  shu  bois  bilishning  harakatli 
hissiy,  aqliy,  ijodiy,  tarixiy  bosqichlarga  (tabaqalashtirish) 
ajratib  tadqiq  qilish  m aqsadga  muvofiqdir  ( E .G 'o z iy e v ) . 
Harakatli  hissiy bosqieh  n u tq q a c h a  davrda ustuvorlik qilish 
bilan  boshqa bilish  k o ‘rinishlaridan  keskin  farq  qilib turadi. 
Hissiy va aqliy bosqichlar b a rc h a   insonlarga xos b o ‘lib,  u la r 
ontog en eznin g  turli  davrlarida  hukm   surishi  m u m k i n   va 
aks ettirish imkoniyati boshqalarga qaraganda samaraliroqdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Tarixiy  bilish  bosqichi  yangilik  yaratish,  kashfiyot  qilish, 
m u a y y a n   sifat  o kzgarishlarini  vujudga  keltirish,  u  yoki  bu 
xossalarni  takomillashtirish  bilan  tavsiflanadi.
J a h o n   psixologiyasi  fani  m a ’lum otlariga  q a raganda, 
sezgilar biz  u c h u n   a tro f-m u h it  t o ‘g ‘risida va  o kz  haqim izda 
y a g o n a   bilish  m an b a y i  sifatida  xizm at  qiladi.  Sezgilar 
s h u n d a y   bir  axborot  kanalidirki,  ular  tashqi  o lam d a n   va 
ichki tan a  a ’zolaridan  keladigan barcha holatlar, taassurotlar 
ay n a n  xuddi shu y o ‘llarorqali  miya p o ‘stlog‘iga yetib boradi, 
i n s o n g a   t a ’sirlarga  n is b a ta n   t o ‘g ‘ri  ja v o b   reaksiy alari 
qaytarishga yordam  beradi.
His  etish  yoki  sezishning  fiJogenetik  taraqqiyoti  shuni 
k o ‘rsatadiki,  hayvonlarda  m a'lu m   bir  narsani  sczish,  his 
etish  ularning  biologik jih a td a n   zaniriyat,  ehtiyoj  ekantigi 
n u qtay i  nazaridan  rivojlangan.
Bu  holatlar ko ‘pgina chet cllik olimlar to m o n id an   izchil 
ravishda  o ‘rganilgan  v a  o ‘ziga  xos  omiHar,  m exanizm lar 
mavjudligi  ta ’kidlab  o ‘tilgan.  Masalan,  Frish  asalari  xatti- 
harakatlarini  kuzatganda,  u quyidagi  ishni  amalga oshirgan: 
g u lg a   o ‘xshash  m u r a k k a b   g e o m e trik   shaklga  n isb a ta n  
a s a l a r i n in g   differensirovkasi  (farqlashi)  o so n   kechgan. 
A g a r d a   shu   m u ra k k a b   g e o m e trik   shakl  b o tan ik a g a   oid 
b o ‘lm a g a n d a ,  a rid a   differensirovka  j u d a   qiyinlik  bilan 
v u ju d g a   kelgan  b o l a r d i .   T a d q iq o tc h i  B otsning  kuza- 
t i s h i c h a ,   j o n i v o r l a r ,   q u r t - q u m u r s q a l a r ,   s h u   t u r d a g i  
h a s h a r o t la r   h a m   o ‘ziga  xos  b o l g a n   tovushlarga  bcfarq 
b o ‘lmaganlar.  M a b o d o   tovushlar  kuchaytirilsa  yoki  s u r ’ati 
te z latilsa ,  u n d a   u lar  h e c h   q a n d a y   e 'ti b o r   berm aganlar. 
U s h b u  vaziyatni  o ‘zicha  baholashga  intilgan  olim ,  biologik 
s h a rtla n g a n lik d a n   kclib  chiqib,  tabiiy  ehtiyojni  instinkt 
b ilan   uzviy  bogMagan.
Tadqiq otch i  Boytendayk o ‘z kuzatishlarida shu  narsani 
ta'kidlaydiki,  ju m la d a n ,  itlar  organik  kislotalarning  hidini 
yaxshi  his  etsa lar-da ,  a m m o   ular  hayvonlarning  tanasi, 
x u s h b o ‘y  gullar,  o ‘tlar  hidini  his  etish  imkoniyatiga  ega 
e m a s   ekanlar.
Y u q o rid a g ila rd a n   k o ‘rinib  turibdiki,  q o ‘zg‘a tuvc hi- 
larn in g  biologik j ih a td a n   aynan  mosligi  ularning  flziologik
www.ziyouz.com kutubxonasi

rivojlanishi  u c h u n   m o d d iy   negiz,  tabiiy  ehtiyoj,  z a ru ra t 
bilan  bog'liqlik  ekanligi  t a ’kidlandi.  Shu  narsani  t a ’kidlash 
joizki,  insondagi  aniq  sezgilarning  shu  d a ra jad a   tara q q iy  
etishiga  ijtimoiy  m u hit, ja ra y o n   m u h im   omil  b o ‘lib  xizm at 
qilgan.  C h u nki ayrim  individlarning sezuvchanligi  ularn in g  
k u n d a l i k   f a o l i y a t id a n   k e l i b   c h i q q a n   h o l d a ,   b i o l o g i k  
shartlangan  xususiyatlar  bilan   birgalikda  rivojlanishi  ha m  
m u m k i n   e k a n .  T a d q i q o t c h i   R e u s s a n in g   m a ’l u m o t i g a  
q a ra g a n d a   tikuvchilar,  b o 'y o q   sexida  is h lo v c h ila r  q o r a  
rangning  40  xilini  b ir-b irid an   farqlash  im k o n iy atig a   ega 
ekanlar,  u m u m a n ,  boshqa  s o h a d a   faoliyat  k o ‘rsatad igan 
o d a m  esa bunday rangning ikki  turinigina farqlay olar ek a n , 
xolos.  Bundan tashqari,  degustatorlarda t a ’m bilish  sezgilari 
ju d a   h am   aniq  va  yaxshi  rivojlangan  b o ‘lar  ekan.  C h u n k i 
sezgining  o'sishi  q o ‘zg la tu v c h ila rn in g   retse p to rg a   t a ’siri 
natijasida  yuzaga  keladi,  y a ’ni  u  retseptorlar  rivojlanishi 
bilan  b og liq .
Retseptor — bu q o lzg‘a tk ic h yoki q o ‘zg'atuvchini  qabul 
qiiishga  m o lj a l l a n g a n   n e rv   to la la rid a n   tashkil  t o p g a n . 
Retseptorlarning  asosiy  xususiyatlaridan  biri  u n i n g   ixti- 
soslashgan  biologik  apparat  ekanligidir.  Xuddi  shu   bois  u 
j u d a   s e z ilu v c h a n   q o ‘zg‘a li s h n i   q a b ul  q ila d i.  H a r   b ir 
r e t s e p to r   m u ay y a n   b ir   x u s u s iy a tli  q o ‘z g ‘a t u v c h i n i g i n a  
qabul  qiladi,  binobarin,  retsepto rlar  o ‘sha  „ ta n i s h “  q o ‘z- 
g ‘atuvchilarning  t a ’sir  etishi  natijasida  yuzaga  keladi  va 
rivojlanadi.
M a ’iumki,  inson  o ‘zining  tan a   a ’zolariga  ta 's ir   k o ‘rsa- 
tayotgan  rang,  issiqlik  yoki  sovuqlikni,  hidlarnin g  o ‘ziga 
xosligini  sezadi  h a m d a  aks  ettiradi.  Ana shu  vaziyat  o q ib a -  
tida analizatorlarning periferik qismlarida javob  reaksiya  h o - 
sil  boMadi.  Misol  u c h u n   k o kz   qo rach ig ‘i  qisqaradi,  k c n g a - 
yadi,  q o ‘l  esa  issiqlikdan  seskanadi  va  boshqalar.  H a r a k a t -  
larni  qabul  qiluvchi tan a  a ’zo la rid a n  bosh  miya  p o ‘s tlo g ‘iga 
harakat  t o Lg ‘risida  signal  keladi,  qayta  aloqa  orqali  ichki 
ta n a  a ’zolari va boshqa apparatlari  ish bajaradi.
In g liz   p s ix o lo g i  C h .  S h e r r i n g t o n   s e z g i l a r n i   a k s  
ettirishning xususiyati va retseptorlarning joylashishiga q a ra b  
u c h   katta g u m h g a  ajratadi.
14  Psixologiya 
209
www.ziyouz.com kutubxonasi

1.  T a s h q i  o la m d a g i  narsa  va  h o d is a la rn in g   ayrim  
xususiyatlarini  aks ettiruvchi  h am d a  tananing yuza qismida 
retseptorlari  joylashgan  eksterotseptiv  sezgilar.
2.  T a n a n in g   ichki  a ’zolarida  (o'p ka,  yurak,  jigar  va 
h o k a z o )   va  t o ‘q im a la rid a   joylashgan  h a m d a   ichki  tan a  
a ’z o l a r i n i n g   h o la tin i  a k s   e ttiru v c h i  r e t s e p to r la r   b ila n  
m ujassam lashg an   interotseptiv  sezgilar.
3.  Inson gavdasining harakati va holati  haqida m a ’lumot 
b e rib   turuvchi,  retseptorlar  mushaklarida,  paylarida  pro- 
p rio tsep tiv   sezgilar.
Psixologiya  fanida  harakatn i  sezuvchan  propriotseptiv 
sezgi  turi  kinesteziya  d e b   atalib,  unga  tegishli  retseptorlar 
esa  kinestezik yoki  k in este tik tu shu n c h a si  bilan  nom lanadi. 
Ekstrotseptorlar,  o ‘z  navbatida,  kontakt  va  distant  retsep- 
to rla rg a   ajratiladi,  go h o   sezgilar  tushunchasi  ,,his-tuyglu “ 
a ta m a s i  deb  ham   yuritiladi.  O datda,  distant  retseptorlar 
m u a y y a n   m asofadagi  o b y e k td a n   keladigan  q o ‘zg‘atu v - 
c h ila rn i  qabul  qilib,  s o ‘ng  ularni  nerv  y o ‘llari  orqali  m ar- 
kazga  uzatadi.  K o'rish,  hid  bilish  sezgilari  bun ga  yorqin 
misol b o ‘la oladi.
Ekstratseptiv, y a ’ni tashqi  sezgilar to ‘g‘risidagi dastlabki 
m a ’l u m o t   q a d im g i   y u n o n   o l im i   A r a s tu   t o m o n i d a n  
tavsiflanib  berilgan  b o ‘lib,  eram izdan  oldingi  3 8 4 -   322- 
yillarda  yashab  o ‘tgan.  U  sezgilarni  ko‘rish,  eshitish,  hid 
b i l i s h ,   m a z a ,  t a ’m  t u r l a r i g a   a jra tg a n   edi.  P s ix olo gik  
m a ’lu m otlarga  q a rag an d a,  sezgilar  goho  o ‘zaro  bogManib, 
b o s h q a   sezgi  turlarini  yuzaga  keltirishi  m um kin:  masalan, 
p a y p a sla b   k o ‘rish  natijasid a  sezish  tarkibida  taktil  teri 
tu y u sh   sezgilar  bilan  b ir   qatorda  sezgilarning  ta m o m a n  
b o s h q a   turi,  ya’ni  h a ro ra t  sezgisi  ham   ishga tushadi.  Xuddi 
s h u n g a  o ‘xshash voqelik,  taktil va eshitish sezgilari oraliqda 
vibratsion  sezgi  yuzaga  kelishi  m um kin.
M u v o z a n a t   sezgisi  m u ra k k a b   v e s tib u la r  a p p a r a ti ,  
vestibular  nervlari  h a m d a   ko‘z  po'stosti  qismlarini  o ‘zida 
birlashtiradi. Turli  analizatorlar uch un  um um iy hisoblangan 
o g ‘riq  sezgilari  q o ‘zg‘atuvchilarning  t a ’sir  kuchi  haddan 
tash q ari  kuchli  ekanligidan  dalolat  beradi.  Shuni  alohida 
t a ’k id la s h   o 'r in l ik i ,  in s o n n i n g   t a n a   a ’z o la r id a   retse p -
www.ziyouz.com kutubxonasi

torlarning joylashuv  darajasi  h a r   xildir,  ju m la d a n ,  b a r m o q  
uch larida  retseptorlar  zich,  yelka  qismida  esa  j u d a   siy rak 
joylashgandir.  Hozirgacha  sezgilar  ichki  va  tashqi  tu rla rg a  
qariyb  ajratilmagan  bolsa-da,  u la r  harorat,  o g ‘riq,  m a z a , 
vibratsion,  statistik,  din am ik  sezgilar  deb  yuritiladi.
S  . V.  Kravkovning (1893  — 1951)  m a ’lumotlariga k o ‘ra, 
bir  sezgi  a ’zosi  faoliyati  ikkinchisining  t a ’siri  tufayli  o 'z g a -  
radi.  M asalan,  tovush  sezgisi,  asosan,  k o ‘rish  sezgisining 
yorugMik  sezuvchanligini  orttirad i.  Shunga  o ‘xshash  tu rli 
hidlar  h am   yorug‘lik  va  hid  bilishga  nisbatan  sezgirlikni 
oshirishi  yoki  kamaytirishi  m u m k in .  Miya  ustining  y u q o ri 
qismi  va  ko'rish  b o ‘rtiqlariga  tegishli  o ‘sim talarning  y a q in  
joylashganligi  tufayli  bunday o ‘zaro  t a ’sir,  y a ’ni  b osh q a sig a  
o ‘tish  oso n ro q   amalga  oshadi.
B u n d a n   tashqari,  sezgilarning  o fczaro  q o ‘zg‘alishi  va 
torm ozlanish ini  o ‘rganish  h a m   aloh id a  a h a m iy atg a   ega. 
C h u n k i  avtomatik boshqarilish  tufayli  ayrim  holiarda,  y a ’ni 
tungi  uchishda  sun ’iy  sezgirlikning  pasayish  yoki  ortishi 
y u z a g a   k e la d i.  I .P .P a v lo v   t o m o n i d a n   a n a l i z a t o r n i n g  
m u ra k k a b   o ‘zaro  t a ’sir  s h a k lla ri  m avjud  ek anligi  q a y d  
etilgandir.  Ular  bevosita  b osh  miya  p o ‘stlog‘ida  n a m o y o n  
b o ‘lib,  bu  bir  vaqtning  o 'z i d a   k o ‘rayotgan  jis m n i,  e s h i-  
tilay o tgan  tovush ni,  k e la y o tg an   h id ni  s e z is h im iz d a   o ‘z 
ifodasini  topadi.  Bosh  m iya  p o ‘stlog‘ida  k e c h a d ig a n   bu  
fiziologik  jarayonlarni  bosib  o ‘tishi  zarur  b o ‘lgan  z o n a la r  
p e rik ritik   z o n a la r  deb  n o m l a n a d i .   S e z g ila rning  ta s n ifi 
ularning  turli  spetsifik  tavsiflariga,  ya'n i  modalligiga  q a r a b  
em as,  balki  tashkil  etilishining  h a r  xil  darajalariga  q a ra b  
amalga oshiriladi.
Ingliz  nevrologi  Xed  sezgilarni  protopatik  va  e p o k ritik  
n o m la r  ostida  ikkita  darajaga  ajratadi.  P ro to p a tik   s o d d a  
tuzilishga  ega  b o lg a n i  u c h u n   u n d a   mavjud  haqiqiy  h o la t 
bilan  em otsional  holatni  ajratish  qiyin  deydi.  M u ra k k a b  
epokritik  darajasida  aqliy  b o sq ic h   tarkiblari  ishtirok  etishi 
m u m k in , ju m lad an,  ko ‘rish  sezgisi  bunga  yaqqol  m isoldir. 
M a iu m o tla rn in g  ko‘rsatishicha, dastlab protopatik sezgilar, 
keyinchalik epokritik sezgilar yuzaga  keladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Sezgilarni  obyektiv  y o ‘nalishi  b o ‘yicha  Y.N.Sokolov,
O .S .V inogradovlar  tekshirish  ishlari  olib  borganlar,  ular 
sezgilarni  passiv  ja r a y o n   emas,  balki  vegetativ  elem entlar 
fiziologik  nafas  olish  tizim ida  o ‘zgarishga  sabab  b o ‘luv- 
chilard ir  deb  tushuntirganlar.  lish b u   vaqt  reflektor  o kzga- 
rishlarini,  y a ’ni  s e zg in in g   obyektiv  k o 'rsa tk ic h i  sifatida 
ishlashga  im k on iy at  yaratadi.  M a ’lumki,  sezgini  paydo 
q iluvchi  h a r  bir  q o kz g ‘atuvchi,  y a ’ni  q o kzg‘atgich,  ref­
l e k t o r   j i h a t d a n   y u z a g a   ke luvchi  j a r a y o n l a r n i   yu z a g a  
c h a q ir a d i,  c h u n o n c h i   b u la r  to m irla rn in g   torayishi,  teri 
galvanik  reflektorlarning  paydo  b o lis h i  (teri  qarshiligining 
o ‘zgarishi),  m iyaning  elektr  faolligining  o ‘zgarishi,  k o ‘z- 
larn in g   q o ‘zg‘atgich  t o m o n   burilishi  kabilar.  Bularning 
b a rc h a s i  sezgi  j a r a y o n i   paydo  b o l a y o t g a n d a g i n a   ishga 
tushadi,  shu  sababli  u la r  sezgilarning obyektiv  ko ‘rsatkich- 
lari  sifatida xizmat qila oladi.
T a j r i b a l a r d a n   k o ‘r in i b   tu rib d ik i,  q o lz g ‘a t u v c h i l a r  
intensivligi  oshgan  sari  javob  reaksiyasi  h a m   jadallashib 
b o r a r   ekan.  Bu  esa  sezgilarning  intensivligiga  asos  sifatida 
qarashga m uhim   negiz hozirlaydi. T o m ir v a  elektrofiziologik 
r e a k s i y a l a r   c h e g a r a l a r d a   o d a td a g i  q o ‘z g ‘a tu v c h i la r g a  
q a ra g a n d a  keskinroq b o ‘ladi.
A w a l   I.P.Pavlov,  keyinroq  uning  shogirdlari  anali- 
zatorlarning o ‘zaro bogliqligini konvergensiya asosida tadqiq 
qilganlar.  P.P.Lazerev esa  (1878 —  1942)  teri  ultrabinafsha 
n u rla r bilan  nurlanishi  natijasida  ko‘rish  sezuvchaniigining 
susayishini  aniqlagan.  Bu  holat a g a rb o s h q a  analizatorlarga 
quyi  ch e g ara d a   q o ‘z g ‘a tu v c h iia r  t a ’sir  ko'rsatishi  orqali 
h a m   b iro n   a n a li z a t o r n i n g   sezuvchanligini  o 'z g a rtirish i 
m u m k in ,  degan  u m u m iy   xulosa  chiqarishga  olib  keladi.
Y.N .Sokolovning tajribalarida q o ‘zglatuvchiga nisbatan 
muvofiqlashuvchi  reaksiyaningsusayishi  mumkinligi  haqida 
dalillar t o ‘plangan  edi.  N e rv  sistemasi sezgi a ’zolariga t a ’sir 
k o kr s a tg a n d a   u l a r n i n g   xususiyatlari  n a fisroq  n a m o y o n  
b o l a d i .   Bunda  nerv  modellari  tanlab  t a ’sir  qiluvchi  filtr 
v azifasini  bajaradi.  M u a y y a n   paytda  retse p to rg a   t a ’sir 
q iluvchi  q o ‘zg‘atuvchi  ilgari  tarkib  topgan  nerv  modeli 
bilan  m uvofiq k e lm ag an da taxminiy ta ’sirotni  hosil  qiluvchi
www.ziyouz.com kutubxonasi

muvofiqlashtirish  signallari  vujudga  kelishi  m u m k i n .  Va 
a k s in c h a ,  ilgari  ta jrib a la rd a   q o ‘llanilgan  q o ‘z g ‘a tu v c h i 
taxm iniy  t a ’sirotni  y o ‘qotib  q o ‘yishi  e h tim o li  h a m   bor.
Chet ellik psixolog va fiziologlar sezgirlikni  M en deln ing  
q o n u n iy atig a   asoslanib  nasl  bilan  b o g l i q   h o l d a   tadqiq 
qilganlar.  Speyder  t a ’m   bilish  naslga  b o g i i q   d e g a n   xulosa 
chiqaradi  va  100  oilada  buni  sinab  ko‘radi.  M a ’lum otlarga 
q a r a g a n d a ,  o t a - o n a l a r   b ilm a g a n   t a ’m n i   b o l a l a r i   h a m  
payqamaganligi  n am o y o n   b o ‘lgan.
I.P.PavIovning shogirdi  P.K .Anoxin o ‘z in in g   qirqyillik 
faoliyati davom ida org an izm   intengrativ faoliyatining nozik 
m e x a n iz m la rin i  o ‘rgang an .  M u a llif  o ‘z in i n g   b ir   q a to r  
asarlarida  funksional  sistema  nazariyasi  m o h iy a tin i  bayon 
qiladi,  ya’ni  o rg an izm d a  faoliyat  sistemasi  m av jud   b o ‘lib, 
u  yopiq  takrorlanuvchi  fiziologik  siklik  tu z ilm a d a n   iborat. 
Muallifning  fikricha,  o rg an izm n ing   fu nk sional  sistemasi 
organizm  xatti-harakati  reaksiyalarining  fiziologik  m exa- 
nizm ining  prinsipial  sxemasidan  iboratdir.  O rg a n iz m n in g  
b a rc h a   j a r a y o n la r i,  x a tti- h a ra k a tla ri,  v e g e ta tiv   a k tiv la r 
agarda foydali