O' zbekiston respublikasi oli y va o r t a maxsus ta'lim vazirlig I abu rayhon beruniy n o m ida g I

2.2. KPHMlarida operatsion tizimlarni tashkil etish tu rlari va ahamiyati
Hisoblash majmualarida hisoblash jarayonlarini tashkil etish d a operatsion tizimlar 
muhim o'rin tutadi.
Hozirgi vaqtga kelib KPHM larida hisoblash jarayonlarini tashkil etishning uchta 
turi mavjud bo'lib, shunga mos ravishda operatsion tizim ishlashining ham uchta turi 
mavjuddir [1,8,9,19]:
• boshqaruvchi-boshqariluvchi;
• har bir protsessorda masalani bo'laklab yechish;

---

• barcha protsessorlarda axborotlam i qayta ishlashni simmetrik v a bir vaqtda 
tashkil etish.
K PH M larida ishlash tamoyilini boshqaruvchi-boshqariluvchi qilib tashkil etish 
juda oddiy 
hisoblanadi. 
Bitta 
protsessor uning tarkibidagi 
boshqa barcha 
protsessorlam ing ishlashini boshqaradi, y a 'n i o 'z zimmasiga barcha protsessorlarga 
masalani taqsim lash, axborotlar uzatishni tashkil etish, tarkibidagi ishdan chiqqan 
protsessom i aniqlash, uning masalasini boshqa mashinaga yuklash kabi ishlami 
bajaradi. M ajm ua tarkibidagi boshqa protsessorlar, bosh protsessor taqsimlagan 
masalani qayta ishlashni amalga oshirib, bajaruvchi protsessorlar hisoblanadi. Bunday 
m ajm ualam ing operatsion tizimlari ham oddiy hisoblanadi, ya'ni supervizorli 
funksiyalarni b itta protsessor bajargani uchun hech qanday ziddiyatli holatlar yuzaga 
kelmaydi. B osh protsessor boshqa protsessorlardan farqlanmaydi, faqatgina operator 
tomonidan o 'z ig a yuklatilgan vazifani bajaradi. Bosh protsessor ishdan chiqib qolsa, 
uning funksiyasini operator boshqa xohlagan protsessorga yuklatishi mumkin. 
M ajm ualam i bunday tashkil etishdagi asosiy kamchilik bo'lib, uning egiluvchanligining 
juda pastligi hisoblanadi. M ajmuaga ju d a ko'p kichik-kichik masalalar oqimi kelib 
tushsa, bosh protsessor ulami taqsim lashni boshqarolmay qolishi mumkin va bunday 
hollarda m ajm ua tarkibidagi b a'zi protsessorlar ishsiz turib qolishi mumkin. Lekin bu 
kam chiliklar operatsion tizimning oddiy bo'lganligi sababli unchalik e'tiborga 
olinmaydi.
A xborotlam i qayta ishlashda, har bir protsessorda masalani bo'laklab yechishni 
tashkil etish, k atta universallikni talab etadi. Bunday hollarda majmua tarkibidagi 
barcha protsessorlar teng huquqli hisoblanib, har biri ham supervizorli, ham bajaruvchi 
funksiyalarini bajaradi.
M ajm ua tarkibidagi har bir protsessorga oldindan masalalar taqsimlangan bo'lib, 
protsessorlar o 'rta sid a boshqa vositalar ham oldindan taqsimlangan bo'ladi. Har bir 
masala bitta protsessorda yechiladi. B unday majmualarda operatsion tizim hamma 
protsessorlar uchun umumiy bo'ladi. B a 'z i hollarda har bir protsessorda o'zining 
operatsion tizim i bor bo'lgan usuldan ham foydalaniladi.
M asalalam i 
bo'laklab 
bajaradigan 
KPHMlarida, 
masalalar 
oldindan 
taqsim langanligi sababli turli konfliktlam ing kelib chiqishi juda kam hollarda yuzaga
46

---

keladi. Bunday majmualardagi asosiy kamchilik, m ajm ua tarkibidagi protsessorlam i b ir 
xilda yuklanishini tashkil etishda qiyinchiliklarga duch kelinishini mumkin. Shu sababli 
majmua qurilmalarining ba'zi birlari, ishlamasdan turib qolish hollari yuzaga keladi. B u 
kamchilik, majmuani tashkil etishdagi nisbatan oddiylik, hisoblash jarayonlarini ju d a
oddiy tashkil etilishi hisobiga kompensasiya qilinadi.
KPHMlarini tashkil etishdagi eng qulay usul b o 'lib , bir vaqtda sim metrik q ay ta 
ishlashni tashkil etish hisoblanadi. Bunday tashkil etishda barcha protsessorlar m u staq il 
ishlaydi. Majmuada protsessorlar o'rtasida topshiriqlam i oldindan taqsimlash a m alg a 
oshirilganligi uchun, unda majmua qurilmalarini taqsim lash degan tushunchalar m a v ju d
emas,. Hisoblash majmuasi bir turdagi qurilm alarining hammasi o 'z ishini b ajarib
bo'lgunicha ishlaydi. Majmua tarkibidagi barcha protsessorlar yaxshi yuklanganligi 
sababli yuqori unumdorlikka erishiladi.
Bir turdagi qayta ishlashda, har bir protsessorga umumiy tizimli, supervizorli v a 
bajaruvchi funksiyalarini bajarish yuklanadi. M ajm ualam i bunday tashkil qilishda ham
ba'zi bir kamchiliklarga duch kelinadi. Ulam ing ichidan eng asosiysi bo'lib, operatsion 
tizimning murakkabligi va yuzaga keladigan konfliktli holatlam ing ko'pligi hisoblanadi.
Bunday majmualardagi operatsion tizim ning o 'z ig a xosligi shundan iboratki, u 
faqatgina majmuadagi turli konfigurasiyalami ish bilan ta'm inlab (sim m etrik q ay ta 
ishlashda) qolmasligi kerak. Majmuani qaytadan qurish esa, majmua qurilm alarining 
qayta taqsimlashni taqozo etadi.
Bir qancha protsessorlaming bir vaqtda ishlashini tashkil etish va ulam i q a y ta
qurish KPHM operatsion tizimini murakkablashtirib yuboradi. Lekin KPHM o p eratsion 
tizimida, majmuada yuzaga keladigan buzilishlar axborotlam ing o'zgarib ketishiga olib 
kelishini albatta e'tiborga olinishi kerak. Bunday hollarda hisoblash jarayoni b u zilib
ketishi va majmuani qaytadan tashkil qilish bu buzilishni sozlay olmasligi m um kin. 
Shunday holat yuzaga kelmasligi uchun, ham m a tizimli jadvallardan va m a salan i 
boshqaruvchi jadvallardan nusxa ko'chirib qo'yiladi.