O ‘zbekiston respublikasi oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi

ifodalash 
vositasigina 
deb 
qarash 
mumkin 
emasligidir. 
O ‘zbek
adabiyotshunosligi va filologik ta ’limida hanuzgacha ham san’at asarlariga 
ijtimoiy-g‘oyaviy yondashuv ustuvor mavqeda turibdi va har qanday badiiy asarga
11 Qozoqboy Y o ‘ldosh, Muhayyo Y o ‘ldosh. Badiiy tahlil asoslari. - Toshkent.: Kamalak, 2016. 74-bet.
12

---

ko‘proq qandaydir g ‘oyani o ‘tkazish yo ‘li deb qaralmoqda. Badiiy tahlil 
amaliyotda ancha uzoq davom etadiganga o ‘xshab ko‘rinadigan bunday yondashuv 
badiiy asarning o‘ziga xosligi, jozibasi, zavqliligi singari yozuvchining mahorati 
namoyon bo‘ladigan jihatlarni e ’tibordan chetga surib, asardan g ‘oya qidirishni 
taqozo etishi bilan butun boshli estetik hodisani muayyan bir qarashni 
ifodalashning vositasigina hisoblab, qadrini tushiradi.
Badiiy asarlar tahlilida tayanilishi zarur talablardan yana biri san’at 
hodisalariga borliqning nusxasi tarzida munosabatda bo‘lish kerakligi 
tamoyilidir. San’at asarini voqelik bilan, real borliq bilan solishtirib baholash, 
undan hayotning badiiy nusxasi bo ‘lishni talab qilishning ildiziga borib taqaladi. 
San’at hodisasini ijodkorning tabiat yoki ijtimoiy hayotga taqlididan iborat deb 
tushinish tadqiqotchidan har qanday asarga uning voqelikka mos kelishi yoxud 
kelmasligi nuqtai nazaridan yondashishni taqozo etadi. Buyuk mutafakkir Aristotel 
yashagan zamonlardayoq odamlarga san’at hodisalarining hayotga hamisha ham 
muvofiq kelavermasligi m a’lum bo‘lgan va buni allomaning o ‘zi Sofokl hamda 
Evripid tragediyalarini qiyoslash munosabati bilan ta ’kidlagan edi.
Badiiy tahlilni amalga oshirishda emotsionallik yoki hissiylik tamoyili ham 
katta o ‘rin tutadi. Badiiy adabiyotning o ‘zi - hissiyotga asoslangan hodisa demak, 
badiiy tahlilda hissiyotni k o ‘zda tutish muhim. Tahlilda hissiyot hisobga 
olinmaydigan bo‘lsa, badiiy asarning estetik o ‘ziga xosligi nazardan chetdan 
qoladi. Asarning badiiy va hayotiy m antig‘i hamda estetik jozibasini ochishga 
qaratilgan har bir tadbir kishining tuyg‘ulari olamiga daxl qilib, ularda muayyan 
hissiyotlar uyg‘otadigan yo‘sinda uyushtirilsagina maqsadga erishiladi.
Badiiy tahlilning yana bir muhim tamoyili bu yaxlitlik tamoyilidir. Yaxlitlik 
talabi, avvalo, o ‘rganiladigan badiiy asarga istalgancha tarkibiy qismlarga ajratib 
tashlayverish o ‘rinli bo‘lmaydigan estetik butunlik tarzida yondashishni taqozo 
qiladi. Darhaqiqat, har qanday asl san’at asari buzilmas yaxlitlikdan iboratdir. 
San’at asarining ichki butunligiga daxl qilinmagandagina uning asl mohiyatini 
to ‘g‘ri anglash mumkin bo‘ladi. Buning ustiga, badiiy tahlil yordamida estetik
13

---

haqiqatlarni bilib qo‘yishgina emas, balki ular yordamida shaxs m a’naviyatini 
yaxlit holda shakllantirilishi hisobga olinishi zarur.
Badiiy tahlilda amal qilinishi zarur b o ‘lgan tamoyillardan yana biri