Obodonlashtirish va transport

N am likka talabi
kam ancha quruq yoki kamroq quruq 
o'sish joyiga qoniqib yashaydi (yaproq barglilardan — Yapon behisi, 
aylant, qayrag'och, oq akatsiya, am orla, qayin, oddiy bryuchina, 
karkas, do'lana, past bo'yli qayrag'och, olcha, gledichiya va b.; 
ignabarglilardan — biota, tikanli archa, viijiniya qora archasi, 
qozoq qora archasi, Qrim qarag'ayi, oddiy qarag'ay).
Yarim 
sahro 
va sahrolardagi 
daraxtlar namlikka talabi 
nihoyatda kamdir. Sug'oriladigan verlardagi atmosfem yog'inlari 
daraxt 
turini 
tanlashda 
hal 
qiluvchi 
omil 
bo'la 
olmaydi. 
Sug'orilmaydigan 
cho'l 
hududlarida 
yog'inlar 
keng 
bargli 
navlarining 
hayotini 
ta ’minlay 
olmaydi. 
Bu 
yerda 
ko'kalamzoriashtirish uchun saksovul, cherkez, qandish, qum 
akatsiyasi va boshqa shu kabi qurg'oqchilikka chidamli turlarini 
tanlashga 
to 'g 'ri 
keladi. 
O'zbekistonda 
o'simliklarni 
iqlimga 
moslashtirishning dastlabki bosqichi va yangi iqlimga moslashtirish 
muvafTaqiyatlari 
ko'kalam zorlar 
uchun 
navlar 
assortimentini 
kengaytirish imkonini beradi.
Parklar 
va 
o'rm on 
parklarni 
loyihalashda 
ba’zan 
suv 
toshqinlari 
paytida 
suv 
bosadigan 
daryolarning 
suvloq 
pichanzorlarida pastqam yerlarni o'zlashtirishga to'g'ri keladi. 
Bunday uchastkalarda ildiz sistemasini uzoq vaqt suv bosishini
184

---

zararsiz ko‘tara oladigan daraxt navlarinigina o'tqazish mumkin 
(5-jadval).
Havo.
Kislorod o'simliklar uchun nafas olishida zarur, 
karbonat angidrid gazi esa — organik moddalar fotosintezi uchun 
zarur. Havoda kislorod miqdori yetarli, tuproqda esa u ko'pincha 
yetishmaydi, 
ayniqsa, 
u 
kuchli 
zichlashtirilganda 
(shahar 
parklarida, 
ko'cha 
va 
liovlidagi 
daraxt 
ekilganda). 
K o'cha 
qoplamlari ham havo aylanishini qiyinlashtiradi.
Yer ustidagi qatlamda karbonat angidridi gazining manbayi 
kuyish, o'sim liklar va havvonlarning nafas olishi hisoblanadi, lekin 
tuproq 
organizmlarining 
hayot 
faoliyati 
— 
bakterialar 
va 
zam bunig'larning hayot faoliyati hisoblanadi. Havoning sekin 
liarakatida, masalan, o'rm onda uglerod ikki oksidining miqdori 
ikki, uch marta ortib ketadi, fotosintezning samaradorligi esa bir 
necha marta ortadi. Sanoat sharoitida yonilg'ining turli xillarining 
vonishida atmosferaga ko'tarilayotgan karbonat angidrid gazi 
o'simliklarning samaradorligini oshiradi. Buning sababi shundaki, 
sanoat korxonalari, 
issiqlik elektrostansiyalari, 
isitish qozon- 
xonalari, tem ir yo'l va avtomobil magistrallari yaqinida havo 
qurum, uglerod oksidi gazi, karbonat angidrid, xlor, azot oksidi, 
fenol va boshqa zaharli moddalarga, ko'pincha ko'p miqdorda 
bo'lgan 
o'sim liklar 
hayoti 
uchun 
zararli 
chiqindilar 
bilan 
ifloslanadi. Bu aralashmalarning zararli ta ’sirida o'sish sekinlashadi, 
ayrim shoxlari halok bo'ladi, barglar zararlanadi va tushadi, gullash 
va meva berish darajasi pasayadi. Susaygan o'simliklar yetarli 
miqdorda ozuqa m oddalarni to'play olmaydi, ko'pincha zamburug' 
kasalliklariga duchor bo'ladi va o'zining tabiiy qarishiga yetmasdan 
ancha oldin halok bo'ladi. O'simliklar uchun oltingugurt gazi, 
hatto 0,001% konsentratsiyada ham juda zararlidir. Shuningdek, 
uglerod oksidi (is gazi), sulfatvodorod, azotli va xlorli birikmalar 
juda ham zararli. Bundan tashqari, qurum va chang barglar ustiga 
tushib, hujayralarini berkitib qo'yadi, bu esa fotosintezning 
susayishiga olib keladi.
Daraxt o'sim liklar ularga zaharli gazsimon birikmalarning 
ta ’siriga turlicha m unosabatda bo'ladilar. Evolutsiya jarayonida ular 
havoda zaharli gazlar bo'lishi kabi ekologik omilning ta ’siriga 
moslasha olmadilar. Ammo ularning qurg'oqchilikka nisbatan 
ayrim moslashishi xossalari zaharli gazsimon aralashmalarga qarshi 
ta ’sir etuvchi omil bo'ldi.