Obodonlashtirish va transport

M arkaziy 
ta ’minot silsilasi
deb bino bo'yicha bitta issiqlik 
m anbayidan tarqaladigan silsila tushuniladi. Bunda butun bino 
yakka isitish qozoni orqali binoni isitadi. Markazlashtirilgan xuddi 
shunday silsila esa bitta kichik issiqlik manbasidan bir necha 
binolam i isitadi (2.5-rasm).
7К 7/
J V
L
J 4
,
Y
Y/A'OW'^
i
2.5-rasm .
M arkazlashgan issiqlik ta ’minotining o'm atilish tartibi: 
1—tu m an markaziy isitish qozonxonasi; 2—isitish va shamollatish 
silsilasi; 3—tashqi isitish tarm oq quvuri.
46

---

Markazlashtirilgan iisiqlik ta'm inoti silsilasi issiqlik manbasi 
bo'yicha tuman miqyosidagi issiqlik ta ’minoti silsilasi va isitkichlar 
silsilasiga bo'linadi. Tuman miqyosidagi isitish silsilasi tum anda 
markazlashtirilgan isitish qozonlari orqali ta ’minlanadi. Isitgichlar 
rsa elektr issiqlik markazidan ta’minlanadi. Shaharda asosan 
issiqlikka bo'lgan talab uning iqlirn sharoitiga obodonlashtirish 
darajasiga qavatli uylaming miqdoriga va bonolam ing hajmiga 
bog'liq bo'ladi. Isitish va issiq suv bilan ta’minlashning asosiy sarfi 
maishiy xizmat shahar turar joyi hamda havoni isitish va sovitish 
uchun sarflanib, uning miqdori shahar bo'yicha 40 
%
tashkil etadi. 
Shaharda isitish silsilasiga bo'lgan talab yashash maydonining o ‘sib 
borishini inobatga olib har bir kishi uchun 13,5 dan 22,5 m 2 
issiqlikga bo'lgan talab 1,7 barobar oshishi mumkin. Binoning 
obodonlashtirish darajasiga qarab issiq suvga bo'lgan talab bir yarim 
barobargacha oshishi mumkin. Shahar issiqlik ta ’minotining asosiy 
issiqlikni 
ta ’minlovchi 
manba 
issiqlik 
elektr 
markazlaridir. 
Markazlari bo'lib, issiqlik ishlab chiqarish bilan birgalikda elektr 
energiyasi ham ishlab chiqaradi. Shahar issiqlik ta ’minotining 
kclajakda rivojlanishi atom isitish markazlari evaziga to'g'ri keladi. 
Bunda yoqilg'i sifatida atom yoki atom qozonlari bug'turbinali 
isitish energiya markazlari o'm ini egallaydi va organik yoqilg'i 
sifatida ishlaydi. Shahar issitish energiya markazlari 
shahaming 
aholi turar joy maskanlaridan tashqarida sanoat va kommunal 
omborxona mintaqalarida joylashtiriladi.
Shahar issiqlik ta ’minoti uchun boshqa turdagi issiqlik 
manbalari ham qo'llaniladi. 
Ular quyosh energiyasi gioterma-
1 lergiya (yer osti issiq suvlarida 
olinadigan issiqlik) ko'plab 
rivojlangan xorijiy mamlakatlar AQSh, Fransiya, Shvetsiya kabi 
mamlakatlardan isitish tizimi issiq suv va havoning sovitish tizimi 
uchun elektr energiyasidan foydalaniladi.
Issiqlik beruvchi deb issiqlikni manbadan 
iste’mol qiladigan 
uskunalarga isitish tizimiga shamollatishga va issiq suv ta ’minotiga 
uzatadigan tizim tushuniladi. Bizning mamlakatimizda issiqlik 
ta ’minotida issiqlikni uzatish uchun suvdan foydalaniladi. Sanoat 
tumanlarida yoki ayrim sanoat korxonalarda issiqlik uzatuvchi 
sifatida suv va bug1 qo'llaniladi. Oxirgi paytlarga kelib, sanoat 
korxonalarida har xil tem peratura darajasida suv yordamida yagor.: 
issiqlik uzatish tizimi yaratilgan. Bunday usulning qo'llanilishi 
issiqlik ta ’m inotida issiqlikni uzatishni tokomillashtiradi, kapital 
mablag* sarfini kamaytiradi hamda foydalanishda qulayliklar 
tug'diradi. 
Iste’molchiga 
bug‘ 
tarmoqlari 
orqali 
uzatiladi.
47

---

Ishlatilgan kandensat 
quvurlari orqali issiqlik qozoniga bug'ni 
qayta hosil qilish uchun uzatiladi. Turarjoy va jam oat binolari 
issiqlikni ikkita quvurdan tashkil qilingan isitish tarm og‘i orqali 
qabul qiladi. Birinchi quvurdan issiq suv iste’molchiga uzatiladi, 
ikkinchi quvurdan esa foydalanilgan temperaturasi pasaygan suv 
isitish markazi qozon xonasiga qaytib keladi. Suv bilan ishlaydigan 
issiqlik ta ’m inoti tizimi ulanish turiga qarab ikki guruhdan tashkil 
topadi: yopiq va ochiq holda. 
Yopiq usuldagi issiqlik t a ’minoti 
tizimida suv issiqlik tarm og'idan aylanib keladi. Bunda isitiladigan 
m uhit sifatida uzatilayotgan issiqlik tarm oqdan isrof qilinishiga 
yo‘l qo ‘yilmaydi. Ochiq silsiladagi suv isitish tirm og’idan foydalanib 
aylanish jarayonida issiq suv sifatida iste’mol qilinishi mumkin.
Issiqlik 
tarm og'i 
o ‘tkazish 
xususiyatidan 
kelib 
chiqib 
halqasimon va tarmoqli guruhlarga bo'linadi. Tarmoqli tizim eng 
oddiy bo'lib foydalanish uchun qulay va iqtisodiy jihatdan 
foydalidir. Shunday bo'lishiga qaramasdan bu tarm oqning 
eng 
katta kamchiliklardan biri tarm oqning biror bir joyida talafot sodir 
etilsa yoki ta ’mirlash ishlari olib borilganda tarm oq faoliyati 
butunlay to ‘xtab qoladi. Halqasimon tarm oqda esa isitish uzluksiz 
holda uzatiladi, ya’ni tarm oqning biror bir joyida talafot sodir 
etilsa, iste’molchiga tarm oqning boshqa tam onidan foydalanish 
imkoniyati mavjud bo'ladi. Shu sababdan halqasimon isitish 
tarm og'i 
ishonchli hisoblaniladi. Shahar bo'yicha yoki tum an 
bo'yicha issiqlik uzatish tarm oqlarini loyihalanganda aw alom bor 
tarm oqni qisqa masofada uzatishni inobatga olish lozim. Chunki, 
bu turdagi tarm oqlam ing har bir qismining nafaqat tannarxi, balki 
uni bunyod etish ham qimmatga tushadi. Halqasimon tarm oq 
qanchalik 
qim m al 
bo'lishiga 
qaram asdan 
isiqlik ta ’m inotini 
ishonchli darajada ta ’minlab zaxira 
imkoniyatlarini paydo qiladi 
ham da fuqaro muhofazasi imkoniyatlarini oshiradi. Halqasimon 
tarm oqiar ta ’mirlash paytida 
ularning uzluksizligini ta ’mirlash 
maqsadida yonidan qo'shim cha ravishda tarm oqiar ham o'tkazilish 
usulini qo'llash, ya’ni ularni juft holda tashkil etish, tizim ni 
ishonchliligmi to'liq ta ’minlaydi.
Issiqlik tarm og'i uchun po'lat quvurlari qo'IIanilib, ulardan 
issiqlik sarfini 
saqlash maqsadida turli xil qoplamali himoyc 
vositasi bilan quvum ing tashqi qismi himoyalanadi. 
Isitish 
tirm oqlari o'tish mumkin bo'lm agan va o'tish m um kin bo'lgan 
tem ir-betonli 
kanallar va kallektorlarda joylashtiriladi. Ayrim 
hollardagina kanallarsiz yerda joylashtirilishi ham mumkin. Bunday 
hollarda quvur tanasi asfalt qorishmasi bilan himoyalanadi.
48

---

Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda isitish tarmoqlari o'tish mumkin 
bo'lgan 
um um iy 
kallektorlardan 
boshqa 
xizmat 
faolyatiga 
m o'ljallangan 
kommunikatsiya 
tarmoqlari 
bilan 
birgalikda 
joylashtiriladi. Shaharlaming kelajakdagi rivojlanishini inobatga olib 
ham da shaham ing turarjoy maishiy xizmat-xo'jaligi va sanoatini 
to'liq elektr ta ’minoti bilan ta ’mirlashda yagona energiya uzatuvchi 
elektr energiyasi o'm iga 3 turdagi energetika tarmoqlari, ular 
elektr, issiqlik va gaz ta’minoti bilan almashtiriladi. Shaharlaming 
kelgusidagi rivojlanishini qayta ta ’mirlanishini hisobga olgan holda 
tuziladigan loyihalarda nafaqat texnologik jarayonlam i boshqarish, 
balki injenerlik tarm oqlarini ham boshqarish ulam ing uzluksizligini 
ta ’mirlash borasida markazlashgan boshqaruv organi tashkillashishi 
ko'zda tutilib, uni yangi tizimdagi standart dasturlash yordamida 
to 'liq 
kompiyuter 
orqali 
boshqarishni 
ta’mirlash 
shahar 
boshqaruvida yuqori samara beradi.
2.3. Yer osti injenerlik tarmoqlarini joylashtirish tamoyilkm 
vz 
ularni o'rnatish usullari
Yangi shaharlam i Ь аф о etish va amaldagi shaharlam i qayta 
ta ’mirlashda uning asosiy elementini tashkil etuvchi yer osti 
injeneiiik tarmoqlari faoliyatini inobatga olish m uhim ahamiyatga 
ega. Chunki yer osti injenerlik tarmoqlarini loyihalashda shahar 
ko'cha va yo‘l tarm oqlarining tuzilmasi, yirik iste’m olchilaming 
joylarda tarkib topganligi, relyefning xususiyati va boshqa omillar 
birinchi navbatda inobatga olinadi. Yer osti injenerlik tarmoqlari 
shaham ing asosiy ko'cha va yo‘l tarmoqlari tagida joylashtirilishi 
shahar maishiy xo'jaligida va hududni injenerlik obodonlash- 
tirilishida katta ahamiyatga ega.
Yer osti injeneiiik tarmoqlari asosan shaham ing ko'cha va yo'l 
tarm oqlari tagida joylashtiriladi. Ulam i joylashtirish tartib-qoidalari 
shaharsozlik sohasini belgilab beruvchi QM Q — 94da talablari 
asosida amalga oshiriladi. Ushbu m e’yoriy hujjatda yer osti 
injenerlik tarm oqlarini shahar ko'chasining ko'ndalang kesimida 
joylashish tartibi quyidagicha belgilangan: qurilish chizig'i bilan 
qizil chiziq oralig'ida kabellar joylashtiriladi (aloqa, signal, telefon 
va dispetcher kabi lar); ko'chaning qizil chizig'i bilan qatnov 
qismigacha bo'lgan oraliqda barcha yer osti injeneiiik tarmoqlari 
joylashtiriladi; K o'chaning qatnov qismi tagida hududdan hosil 
bo'ladigan oqova suvlami qochirish quvuri joylashtiriladi.
49

---