Odam fiziologiyasi
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
|
28 rasmlar). Tomir urishi (puls) 27-rasm . Pulsning sanash usuli. Q on bosim i o (lchash usuli. www.ziyouz.com kutubxonasi \ I II 28-rasm. A rteriya (I), vena (II) va kapillarlardan (III) qon oqishi. Puls tana yuzasida joylashgan arteriya tomirlarida sanaladi. Odatda, puls bilakning pastki qismidagi arteriya tomirida, ya’ni kaft usti sohasidagi tomirda sanaladi. (29-rasm). Puls toiqinining tarqalish tezligi qonning oqish tezligiga b ogiiq emas. Arteriyalarda qon oqishining chiziqli tezligi 0,2-0,3 m/soniyadan ortmaydi, yoshlarda va o*rta yashar odamlarda qon bosimi va tomirlar elastikligi mu’tadil boiganda puls toiqinining tarqalish tezligi aortada 5,5-8 m/soniya, periferik arteriyalarda esa 6-9,5m/soniya ga teng. Yosh ortishi bilan tomirlar elastikligi kamaygan sayin puls toiqinining tarqalish tezligi (ayniqsa aortada) ortadi. Pulsni qon oqishi bilan aralashtirib yuborish yaramaydi. Puls toiqinining tarqalish tezligi tomirlarda qonning oqish tezligiga b o g iiq emas. ■ ? / П
Puls www.ziyouz.com kutubxonasi Ma’lumki, arteriyalarning asosiy vazifasi qonning kapillarlardagi uzluksiz harakatini ta’minlash uchun doimiy bosimni hosil qilishdan iborat. Arteriyalardagi bosim (p) yurak qisqarishi natijasida arteriyalarga chiqadigan qon hajmiga (Q) va mayda arteriyalar hamda kapillarlarda qon oqimi uchratadigan qarshillikka (R) bog4liq. Bu bog‘lanish oddiy tenglama P=Q IR bilan ifodalanadi. Aorta bilan yirik arteriyalarning puls egri chizig‘ida (sflgmogrammada) ikki asosiy qism: anakrota (egri chiziqning ko‘tarilishi) va katakrota (egri chiziqning tushishi) ajratiladi. Anakrotik k o‘tarilish qon haydalish fazasining boshlarida yurakdan otilib chiqqan qon ta*sirida arterial bosimning ko‘tarilishi va shu sababli arteriyalar devorining cho‘zilish oqibatidir. Katakrotiya - puls chizig‘ining pastga y o ‘nalgan qismida esa sfigmogrammada insizura (chuqurcha) va dikrotik (ikkilamchi puls to‘lqini) paydo bo‘ladi. Katakrota qorinchalar diastolasining boshida qonning teskari oqishi, yarim oy klapanlarni yopib orqaga qaytishiga bog‘liq-aorta va undan boshlanadigan yirik tomirlaming pulsi markaziy puls deb ataladi. Puls tekshirilib, uning bir qancha xususiyatlari: davri, tezligi, amplitudasi, tarangligi va ritmini aniqlash mumkin. Bir daqiqadagi puls davri yurakning qisqarish davrini ifodalaydi. Puls iidamligi -arteriyada bosimning anakrota puls chizig‘ining yuqoriga ko‘tariluv paytida ko‘tarilib katokrota paytida pasayish tezligidir. Pulsning bu belgisiga qarab ildam yoki tez puls va sekin pulsni ajratishadi. Tez puls aortal klapanlar kamchililigida kuzatiladi, bu yurak porokida qorinchalardan k o‘p qon otilib chiqib, bir qismi klapandagi nuqson orqali qorinchaga tez qaytib tushadi. Sekin puls esa aortal teshik torayganda uchraydi, bu рогок da qon aortaga me'yoridagiga nisbatan sekinroq otilib chiqadi. Puls turtkichi vaqtida arteriya devorining tebranish miqdori puls amplitudasi deb ataladi. Puls tarangligi yoki qattiqligi arteriyani puls y o ‘qolguncha bosish (qisish) uchun zarur bo‘lgan kuch bilan aniqlafladi. Elektrokardiogramma va sfigmogrammani bir fotoplyonkada qayd qilib, yurak faoliyatining ba’zi buzilishlari haqida fikr yuritish mumkin, Ba’zan puls defltsiti deb ataluvchi hodisa kuzatiladi, bunda qorinchalarning har bir qo‘zg ‘alish toMqini tomirlar tizimiga qon otilib chiqishiga va puls turtkisi hosil bo‘lishiga olib kelavermaydi. Sistolada qon juda sust haydalgani uchun qorinchalaming ba’zi sistolalari periferik arteriyalarga yetib boruvchi puls toiqinini hosil qila olmaydi, bunda puls aritmik boiadi (puls aritmiyasi). Arteriyaiarda qon harakati Yurak qisqarganda qon chap boimadan aortaning yoyiga faqat haydalish fazasida chiqadi. Tinch holatda boigan odamning qon harakati tezligi haydalish fazaning boshlarida 100 sm/soniyadan k o‘proq boiadi. Yurakdan uzoqlashish bilan oqish tezligining o ‘zgarish amplitudasi asta- www.ziyouz.com kutubxonasi sckin kamayadi. Qorining hajmi tezligi qon harakatining miqdori gavdaning turli a’zolarida turlicha b o iib , shu a’zoda tomirlar to‘ri qanchalik rivojlariganligiga va organizmning ishiga b ogiiq . A ’zolar ishlayotganda tomirlari kengayadi, ulardagi qarshilik kamayadi. Tomirlaming bunday mahalliy kengayishi qonning umumiy bosimini kam o ‘zgartirgani uchun, ishlayotgan a’zo tomirlaridagi qonning hajm tezligi ortadi. Aorta va yirik arteriyalar qon harakati yurak qisqarishiga qarab o ‘zgarib turadi. Qon oqishning o ‘rtacha chiziqlik tezligi aortada 40 sm/soniya yurakdan otilib chiqadigan qon miqdori oshganda qon oqishining chiziqlik tezligi 100 sm/sdniyadan ham oshib ketishi mumkin. Qon oqishining o ‘rtacha tezligi tomirlaming ko‘ndalang kesimiga teskari proporsional boiganidan bu tezlik periferik arteriyalarda ancha past, 20-30 sm/soniya, oxirgi arteriya va arteriolalarda juda kamayib ketadi (7- jadval). 7-jadval Odam tomirlar tizimining turli qismlarida hajm, qon bosimi va qon harakatining te z lig i______________ Tomirlar Hajm, m i Bosim, s.u.mm Tezlik sm/soniya Aorta 100 100 40 Arteriyalar 300 100-40 40-10 Arteriolalar 50 40-30 10-0,1 Kapillarlar 250 30-12 0,1 Venulalar 300 12-10 0,3 Venalar 2200 10-5 0,3-0,5 Kovak vena 300 2 5-20 Kapillarlarda qon harakati Kapillarlaming hayotiy jarayonlardagi ahamiyati shuki, qon to‘qimalar orasida modda almashinuvi kapillarlar devori orqali sodir boiadi. Kapillyarlardagi arteriya qonining tarkibidagi oziq moddalar - kislorod, gormonlar kabilar hujayralarga o ‘tadi. Ularda moddalar almashinuvi natijasida hosil b oigan qoldiq moddalar va karbonat angidrid vena kapillar qon tomirlariga o ‘tadi. Bular o ‘z navbatida bir-biriga qo‘shilib, avval kichik, so ‘ng o ‘rta va yirik vena qon tomirlarini hosil qiladi. Har bir kapillaming bo‘yi 0,3-0,7 mm, diametri taxminan 8 mk. Ular odam sochidan 50 marta ingichka b oiad i va oddiy ko*z bilan k o‘rib b o‘lmaydi, ya’ni ulami faqat mikroskop ostida ko‘rish mumkin. Odam tanasida 40 milliard kapillar bor. Agar tanadagi hamma kapillarlar bir-biriga ulansa, ulaming uzunligi 100 000 km bo‘lib, u bilan ekvatomi uch marta aylantirib o ‘rash mumkin. Kapillarlaming umumiy yuzasi 1500 m2 ga yaqin. Turli a’zolardagi kapillarlaming shakli va kattaligi har xil. Ulardagi kapillarlaming umumiy soni ham turlicha. Modda tez almashinadigan to‘qimalaming lmm2 ko‘ndalang kesimidagi kapillarlar soni modda almashinuvi sust b oigan to‘c(imalardagiga nisbatan bir necha baravar k o ‘p. www.ziyouz.com kutubxonasi Masalan, yurakning lmm2 kesimidagi kapillarlar soni skelet mushaklaridagiga qaraganda ikki baravar ко‘р. Kapillyarlaming ikki xili mavjud. Birinchi xili arteriolalar bilan venullalar orasida eng kalta yo‘lni hosil qiladi va ulami magistral kapillarlar deb atashadi. Ikkinchisi magistral kapillarlaming yon shoxchalaridir; bular bir kapillarlamijig arterial oxiridan boshlanib, ikkincbi kapillarning venoz oxiriga qo‘yiladi. Ana shu yon shoxchalar kapillar to‘rini hosil qiladi. G.I.Mchedlishvili (1968) va O.G.Baklavadjyan (1986) ma4muotlariga qaraganda, magistral kapillarlarda qon oqish tezligi uning yon shoxchalaridagi qon oqish tezligidan katta. Kapillyaming arterial oxirida qon bosimi taxminan 25-50mm, venoz oxirida esa 8-12 mm. A.Krog va uning shogirdlari it mushakining lmm2 ko‘ndalang qismidagi kapillarlar soni 2500 ekanligini ma’lum qilishdi.: Dengiz cho‘chqasi mushakining lmm2 ko‘nadalang kesimiga jami 3000 kapillar to‘g ‘ri kelishi, bu miqdor ish paytida 2500, tinch turganda esa 31-270 bo‘lishi aniqlangan. Mushak tinch turganda bir guruh «navbatchi» kapillarlar ikkinchi guruhi bilan almashinib turadi. Bir guruh kapillarlaming berkilish ikkinchi guruhning esa ochilish sababi hozircha noma’lum. Maiunf&i, maxsus zaxiraviy kapillarlar yo‘q barcha kapillarlar muayyan paytda : «navbatchi» b o‘la oladi. 30-rasrru Qort ayla n ish tizim i. a-katta va kichik qon aynalish doiralari. 1-katta doiraning kapillar to lri; 2 -o ‘pka doirasining kapillar to ‘ri; 3-aorta; 4-chap ЬоЧта; 5-chap qorincha; 6-katta doiraning kapillar to ‘ri; 7-katta doiraning kapillar turi; 8 -o ‘ng qorincha; 9-o‘ng bo ‘lim; b-odam qon aynalishining umumiy tasviri; s-arteriya, vena va kapillarlaming alohida tasviri: /- arteriya; 2-kapillar; 3-vena; d-kapillarlarning tuzilishi. www.ziyouz.com kutubxonasi Venalarda qon harakati Venalarda qon aylanishining o ‘ziga xos xususiyatlari bor. Bu xususiyatlar avvalo venalar devorining tuzilishiga bog‘liq. Ularning devori arteriyalar devorlariga nisbatan juda yupqa va b o ‘sh b oiib , salga qisiladi: ular hatto salgina bosilganda ham puchayadi. Shuning uchun venalardagi bosim hatto oz b o‘lganda ham ulaming devori anchagina cho‘ziladi va ularda ancha qon to‘planib qolishi mumkin. Agar arteriyalarning avvalida qon bosimi 18,7 kPa (140 mm simob ustuni) b o isa , venulalarda 1,3-2,0 kPa. (10-15 mm. simob ustuni)ga teng. Venalaming oxirlarida esa qon bosimi nulga teng va hatto atmosfera bosimidan ham pastroq b oiish i irpunkin. Venalarda qonning harakati quyidagi omillarga: yurakning ishi, vena klapanlaming faoliyati, skelet mushaklarining qisqarishi va jismoniy harakatning og‘irligiga bogiiq. MaMumki, yurak o ‘z faoliyati bilan arterial tizim va o ‘ng b oim a o ‘rtasida qon bosimining farqini tashkil qilib beruvchi asosiy omil hisoblanadi. Buning natijasida venoz qon yurakka qayta quyiladi. Venada halqasimon klapanlar borligi qonning bir tomonlama oqishini ta’min etadi. Mushaklaming navbat bilan qisqarish va susayishi venalarda qon oqishining eng asosiy omili hisobalanadi. Ulaming qisqarishi natijasida venalar yupqa devorlari bosiladi va qon y o ‘nalishini o ‘zgartirib, yurak tomoniga harakat qiladi. Skelet mushaklarining susayishi esa qonning arterial tizimidan venaga o ‘tish jarayonini ta’minlaydi. Mushaklar tomonidan bajariladigan tomirlarda qon yo‘nalishini bunday o ‘zgartirib o ‘tkazilish qobiliyati «mushak nasosi» deyiladi va ular asosiy nasos -yurakning yordamchilari deb hisobalanadi. Odam harakat qilsa yoki ritmik jismoniy mashqlar bilan shug‘ullansa oyoq venalarida mushaklar nasosi tufayli qon harakati yengillashadi. Nafas olish fazasida ко‘кгак qafasidagi manfiy bosim tufayli qon yurakka qayta q o ‘yiladi, chunki bu manfiy bosim bo‘yin va ko‘krak bo‘shligidagi vena qon tomirlarini kengaytiradi. Buning natijasida bosim venalarda pasayib ketadi va yurak tomoniga qon harakatini yengillashtiradi. Periferik venalarda qon harakatining tezligi 5-14 sm/soniya va kovak venalarda - 20 sm/soniyaga teng. Qonning aylanib chiqish vaqti Katta va kichik qon aylanish doiralaridan qonning bir marta o ‘tib olishi uchun zarur bo‘lgan vaqt qonning aylanib chiqish vaqti deb ataladi. Odamda qonning aylanib chiqish vaqti yurakning o ‘rta hisobda taxminan 27 sistolasini tashkil qiladi. Yurak bir daqiqada 70-80 marta qisqarganda qon butun tanadan 20-23 soniyada aylanib chiqadi. Qon aylanib chiqish vaqtining 1/5 qismi qon aylanishining kichik dorirasiga va 4/3 qismi katta doirasiga to‘g ‘ri keladi. Odam yurak - qon tomirlaming o g ‘ir kasalliklari vaqtida qonning aylanib chiqish vaqti 1 daqiqagacha oshishi mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi Vena pulsi. Mayda va o*rtacha venalarda qon bosimining puls tebranishi yo‘q. Yurak yaqinidagi yirik venalarda esa arteriai-pulsga qaraganda boshqa sabab bilan kelib chiquvchi puls tebranishlari - vena pulsi qayd qilinadi. B o‘lmalar va qorinchalar sistolasi vaqtida yurakka qon kelishining qiyinlashuvi vena pulsiga sabab b o‘ladi. Yurakning shu b o‘limlari qisqarganda venalardagi bosim k o‘tariladi va devorlari tebran^di. Vena pulsining egri chizig‘i-flebogrammada uchta tish farq qilinadi- A, S va V. A-tishi o ‘ng b o‘lma sistolasiga to‘g ‘ri keladi. Uning kelib chiqish sababi shuki, bo‘lma sistolasi vaqtida kavak venalaming b o ‘lmaga qo‘yiladigan joyidagi teshik mushak tolalari halqasi bilan qisiladi, shu tufayli venalardan b o‘lmaga qon o ‘tishi vaqtincha to‘xtaydi, b o‘lmalaming har bir sistolasida yirik venalarda qon picha yurishmay turadi, natijada devorlari cho‘ziladi. B o‘lmalar diastolasi vaqtida ularga qon bemalol o ‘tadi va shu payt vena pulsining egri chizig‘i birdaniga pasayadi. Tezda, vena pulsining egri chizig‘ida kichikina S tishi paydo bo‘ladi. U uyqu arteriyasining turtkisidan kelib chiqadi. S tishidan so ‘ng egri chiziq pasaya boshlaydi va u yangidan k o‘tariladi - V tishi paydo bo‘ladi. V tishining kelib chiqishiga sabab shuki, qorinchalar sistolasining oxirida ,b o ‘lmalar qonga to‘lganligi va ularga yana qon kira olmagani uchun venalarda qon damlanib qolib, ulaming devorini cho‘zadi. Katta va kichik qon aylanish doiralari Moddalar almashinuvi jarayoni kapillarlar orqali uzluksiz davom etib turadi, ya’ni kapillarlardagi arteriya qonining tarkibidagi oziq moddalar - kislorod, gormonlar kabilar hujayralarga o ‘tadi. Hujayralarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan qoldiq moddalar va karbonat angidrid gazi vena kapillar qon tomirlariga o ‘tadi. Bular o ‘z navbatida bir-biriga q o‘shilib, avval kichik, so‘ng o ‘rta va yirik vena qon tomirlarini hosil qiladi. Bosh, b o‘yin, ko‘krak, qo‘l kabi a’zolaming vena tomirlari qshilib, yuqorigi kovak venani hosil qiladi; oyoq, chanoq, qorin sohasidagi a’zolar va to‘qimalaming vena qon tomirlari bir-biriga qshilib, pastki kovak venani hosil qiladi. Yuqorigi va pastki kovak venalar yurakning o ‘ng b o‘lmachasiga qo‘yiladi. Shu bilan katta qon aylanish doirasi tugaydi. Shunday qilib, yuraking chap qorinchasidan chiqibr tananing barcha a’zolaridagi arteriyalar, kapillarlar va venalar bo‘ylab oqib, yurakning o ‘ng bo‘lmasiga kelib quyiladigan yo‘li katta qon aylanish doirasi deb ataladi. Katta qon aylanish doirasi tananing barcha a’zolari, to‘qimalari va hujayralarini oziq moddalar garmonlar, kislorod bilan ta’minlab, moddalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan keraksiz va zaharli moddalami o ‘ziga qabul qilib, ularni organizmdan chiqarib yuborish vazifasini bajaradi. Kichik qon aylanish doirasi. Yurakning o ‘ng qorinchasidan chiqadigan o ‘pka arteriyasi deb ataladigan qon tomiridan boshlanadi. 0 ’pka arteriyasi ko‘krak qafasida ikkiga bo‘linib, o ‘ng va chap o ‘pkalarga boradi. Ular o ‘pkalarda kapillar qon tomirlariga aylanib, o ‘pka alveolari atrofini o ‘rab www.ziyouz.com kutubxonasi oladi. Tashqi muhit havosi bilan o 4pkalar hamda qon o ‘rtasidagi gazlar almashinuvi jarayoni shu joyda o ‘tadi. Natijada vena kapillarlaridagi qon kislorodga to‘yinib, arterial qonga aylanadi, lekin u o‘pka venasi deb ataluvchi to‘rtta (har bir o ‘pkadan ikkitadan) tomir orqali yurakning chap bo‘lmasiga quyiladi. Shunday qilib, qonning yurakning o ‘ng qorinchasidan chiqib, arteriyalar, kapifiarlar va venalar bo‘ylab oqib (o ‘pkalar orqali) yurakning chap bo‘lmasiga kelib qo‘yiladigan y o ‘li kichik qon aylanish doirasi deb ataladi. Kichik qon aylanish doirasining vazifasi vena qonini arterial qonga aylantirishdan iborat. Tomirlarda qon harakatining boshqarilishi Tomirlami harakatlantiruvchi asablar ilk bor rus olimi A.P.Valter va fransuz oiimi Klod Bernar tomonidan o ‘rganilgan. Tomirlar ularni toraytiradigan yoki kengaytiradigan asablar bilan ta’minlangan. A.P.Valter 1842 yili baqalarda tomirlarni toraytiruvchi asablar- vazokonstriktoriar - simpatik asab tizimini topgan b oisa, keyinchalik К.Вегпаг 1852 yili quyon qulog‘ida bu asabning borligini o ‘z tajribalari Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|