Odam fiziologiyasi
bering. 30. Kamqonlik deb nimaga aytiladi?
Download 5.32 Mb. Pdf ko'rish
|
bering. 30. Kamqonlik deb nimaga aytiladi? www.ziyouz.com kutubxonasi III. QON AYLANISH FIZIOLOGIYASI Qon aylanishning fiziologik ahamiyati Qon aylanish tizimiga yurak, arteriya, vena, kapillarlar va lim fa tizimi kiradi. Yurak va tomirlar faoliyati tufayli odam organizmida qon to ‘xtovsiz harakatlanib turadi va turli-tuman tashilish funksiyalarini bajaradi. Yurak qon tomirlar tizimining markaziy a’zosi b o‘lib, asab va gormonlar boshqaruvining ta^sirida doimo bir maromda qisqarib va kengayib turadi. Buning natijasida organizmdagi qon suyuqligi har xil kattalikdagi qon tomirlari yordamida hujayralarga va to% qimalarga oziq moddalarni olib boradi va turli qon tomirlar orqali yurakka qaytib keladi. Shuning uchun barcha qon tomirlar ikki turga b o 4 linadi: 1 ) markaziy a’zo b o ‘lmish yurakdan chiqib, butun tanaga tarqaladigan hamma qon tomirlariga (ichidagi oqayotgan qonning qandayligidan qat’iy nazar) arteriya qon tomirlari deyiladi; 2 ) hujayralardan, to ‘qimalardan markaziy a’zo hisoblangan yurakka qon olib keladigan tomirlami esa vena qon tomirlari deb yuritiladi. Yurakdan chiqadigan arteriya qon tomirlari (aorta, o ‘pka arteriyalari) markazdan uzoqlashgan sari tolalar, tarmoqchalar chiqarib, asta-sekin kichiklasha boradi. Nihoyat, a’zolar devorida mikroskop ostida krinadigan juda ham ingichka arteriya tolalari - arteriolalar kapillar soch tolasiga xshagan qil tomirlardir, ulaming uzunligi Q‘rta hisobda 0,5 mm, kengligi 3-3,5 mk, y a ’ni odam tukining diametridan 5 0 marta kichik va' devori juda yupqa b o 4 ladi. Shu sababli ularda qon sekin oqadi, natijada hujayralar, to ‘qimalar va oraliq moddalaming yashashi va ishlashiga zarur kislorod hamda boshqa moddalaming qondan to ‘qimalarga diffuziya y o ‘li bilan o ‘tishiga imkoniyat yaratiladi. T o ‘qimalarga esa karbonat angidridni va modda almashinuvi natijasida vujudga kelgan boshqa moddalami kapillarlarga beradi. Shunday qilib, arterial qon kapillarlar orqali venoz qonga aylanadi. Venoz kapillar tomirlar esa asta-sekin yiriklashib, oxirida ikkita (yuqorigi va pastki) kavak vena qon tomimi tashkil qiladi va yurakning o ‘ng b o4lmachasiga q o ‘yiladi. Qon o ‘ng b o 4lmachadan o ‘ng qorinchaga, undan o 4pka arteriyalari orqali o 4pkaga boradi. 0 ’pka arteriyasining tarmoqlari pirovardida kapillarlarga aylanadi va nafas alvebialari (pufakchalar)ni o ‘rab oladi. Kapillyarlar esa nafas jarayonida karbonat angridni chiqaradi va kislorodga boyiydi. Kislorodga boy b o ‘lgan qon o 4pka venalari orqali yurakning chap bolm achasiga quyiladi. Undan chap qorinchaga o 4 tib, aorta orqali butun organizm b o 4ylab tarqaladi. Qon organizmga harakatlanar ekan, qon aylanishining katta va kichik doirasi kabi murakkab y o ‘lni bosib o 4 tadi. Katta qon doirasi yurakning chap qorinchasidan boshlanib, aorta, undan www.ziyouz.com kutubxonasi chiqqan arteriyalami, uiaming barcha tarmoqlarini, butun gavdadagi arteriolalar, kapillarlar, venalam i o ‘z ichiga oladi va yurakning o ‘ng b o ‘lmasida tugaydi. Qon aylanishining kichik (o ‘pka) doirasi yurakning o ‘ng qorinchasidan boshlanib, o ‘pka arteriyasi va uning barcha tarmoqlarini, o ‘pka arteriolalari, kapillarlar, venalami o ‘z ichiga oladi va yurakning chap b o ‘lmasiga quyiladigan o ‘pka venalari bilan tugaydi. Katta va kichik qon aylanish doiralaridan tashqari, uchunchi, ya'ni yurak qon aylanish doirasi ham bor, bu doira arteriya va vena qon tomiriaridan tuzilgan. Yurak devorining venalari to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri yurakning o ‘ng b o ‘lmasiga quyiladi. Shunday qilib, yurak-qon tomir tizimi eng muhim hayotiy vazifani bajaradi. Agar yurak qisqa vaqt to ‘xtab qolsa, odamning hayoti ham to‘xtaydi. Yurak-qon tomir tizim i bir necha qismlardan iborat. Bu tizimning faoliyatini mukammal o 4rganish uchun uning har bir qismining tuzilishi va vazifasi bilan tanishish maqsadga muvofiqdir. Yurak fiziologiyasi Odam yuragining rtacha o g ir lig i erkaklarda 300 g, ayollarda esa bir oz kamroq - 200-250 g b o la d i. Yangi tug‘ilgan chaqaloq yuragi yumaloq shaklda b o iib , birmuncha yuqori joylashgan, o g ir lig i 23-27 g, sakkiz oyli bolalarda yurakning o g ir lig i ikki barovar, 2-3 yashar bolalarda uch barovar va 16 yoshda o'n bir marta ortadi. 0 ’rta yoshdagi odamlarda yurakning uzunligi 13- 14,5 sm eng serbar qismi (ko*ndalangiga) 9-10,5 sm, oldingi sathi bilan orqa sathining uzunligi 6-7 sm ga teng. Yurak og*irligi butun tana o g ‘irligiga 1:200 yoki 1:75 nisbatda b o ia d i. Yurak qon aylanish tizimining markaziy qismi b o iib , mushaklardan tashkil topgan g ‘ovak a’zodir. Hai bii odam yuragining hajmi mushtiga yaqin b o ia d i. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchi kishilarda yurakning mushaklari yaxshi rivojlanib, uning hajmi boshqalar yuragining hajmiga nisbatan kattaroq b o ia d i (16-rasm). 16-rasm. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanadigan (I) va shug‘ullanmaydigan (И) odamlarning yuragi. www.ziyouz.com kutubxonasi Yurak devori uch qavatdan: ichki-endokard, o ‘rta-mushak> y a ’ni miokard va tashqi epikarddan iborat. Tashqi pardasi-perikard ikki qavat b o iib , ichki qavati yurak mushagiga yopishib turadi, tashqi qavati esa xalta sifatida yurakni o 4rab turadi. Ikkala qavat o ‘rtasidagi b o‘shliq va suyuqlik b o iib , yurakning qisqarish va kengayish harakatlariga qulaylik tug‘diradi (17-rasm). Yurakning asosiy ishi nasos singari vena qon tomirlaridagi qonni s o ‘rib, arteriya qon tomirlariga o ‘tkazishdan iborat. Yurakning bu ishi uning b oim ach a va qorinchalari devoridagi mushaklaming ritmik ravishda qivsqarishi (sistolasi) va kengayishi (diastolasi) orqali amalga oshadi. Yurakning b oim ach a va qorinchalarining bir marta qisqarib-bo‘shashishi yurakning bir ish sikli (davri) deyiladi. Ulam ing har bir ish sikliga 0,8 soniya sarflanadi. Jumladan, boim achalarning qisqarishiga - 0,1 s o n iy a ;! kengayishiga 0,7 soniya, qorinchalarning qisqarishiga 0,3 soniya, kengayishiga 0,5 soniya sarflanadi. Qorinchalar diastolasining oxirida, uning tamom b o iish ig a 0,1 soniya qolganda (kompensator pauza) b oim alam in g yangi sistolasi го‘у beradi va yurakning ish sikli yangidan boshlanadi. B oim alar va qorinchalar qisqarishining o ‘zaro b o g iiq lig i va izchilligi q o ‘z g ‘alish yurakning qayerida paydo b o iish ig a va qanday tarqalishiga b o g iiq . Yurakning sistolik va daqiqalik hajmi Yurak qorinchalari har bir qisqarganida 60-70 ml qonni arteriya tomirlariga haydaydi. Bunga yurakning sistolik hajmi deyiladi. Tinch turgan holatda katta odamning yuragi bir daqiqada 70-72 marta qisqarib - kengayadi. Har bir qisqarganida undan haydalgan qon miqdori uning bir daqiqada qisqarib-kengayishi soniga k o ‘paytirilsa, yurakning daqiqalik hajmi kelib chiqadi. Masalan: bir marta qisqarganda o ‘rtacha 70 ml qon haydalsa, uni bir daqiqadagi qisqarib - kengayish soniga, ya’ni 7 0 ga k o ‘paytirilsa, yurakning daqiqalik hajmi kelib chiqadi. U 4 ,9 litrga teng b o ia d i. (70 ml x 70 marta = 4 ,9 l).Bir kechayu kunduzda yurak o ‘rtacha 100 ming marta qisqarib - kengayadi va 10 tonna qonni arteriya tomirlariga haydaydi. Yuqorida aytib oigan im izd ek , yurak ritmik ravishda uzluksiz ish bajaradi. Uning bir kecha - kunduzda bajargan ish massasi 64 kg yukni 300 m balandlikka k o ‘tarishga teng. Odamning o ‘rtacha umr k o ‘rishi 7 0 - 80 yil deb olinsa, shu davr ichida yurak aorta tomiriga chiqargan qon miqdori hisoblansa, u 5 km uzunlikdagi kanalni toid irib , unda paroxod yurishi mumkin b o ia d i. www.ziyouz.com kutubxonasi 17-rasm. Qon aylanish a’zolari. Yurakning tuzilishi. 1-yurak, 2-qon tomirlari, 3-yurakning tashqi ko*rinishi, 4-yarimoysimon klapanlar, 5-aorta, 6 - o ‘ng b o ‘lmacha, 7-chap b o im ach a, 8 -ikki tabaqali klapan, 9 -o ‘ng qorincha, 10-chap qorincha Jismoniy mehnat, sport mashqlari bajarganda yurakning qisqarib - kengayish soni m ashg‘ulotning sekin yoki tez bajarilishiga k o ‘ra bir? daqiqada 100 martadan 200 martagacha k o ‘payishi mumkin. Demak, uning daqiqali hajmi ham, tinch holatdagiga nisbatan 1,5-3 marta ortishi mumkin. Jismoniy mehnatda chiniqqan sportchilarda mashq bajargan vaqtda yurakning sistolik hajmi 65 - 7 0 ml o ‘m iga 100-150 ml gacha ortadi va bir daqiqada yurakning qisqarib-kengayish soni 100-200 martaga yetadi, ya*ni ularda yurakning daqiqalik hajmi 15-30 1. gacha ortishi mumkin. Chang‘i sportida 8 soat davomida 100 km masofani o ‘tgan sportchining yuragi 35 tonna qonni arteriya tomirlariga haydaydi. Yurakda q z g ‘alishning kelib chiqishi Yurakning mushak tolalari tuzilishi va vazifasiga k o ‘ra ikki turga b oiin ad i: 1 . b oim alar va qorinchalaming ishchi tolalari, ular yurak mushakning asosiy massasini tashkil qilib, yurakning qon haydash faoliyatini amalga oshiradi; 2 . q o ‘zg'alish jarayonini o ‘tkazishda ritm yetakchisi vazifasini va o ‘tkazish tizim ini tashkil qiluvchi atipik tolalar. Bu tolalar q o ‘z g ‘alishni ro‘yobga chiqaradi va uni miokardning ishchi tolalariga yetkazadi. Yurak mushagi (miokard) q o ‘z g ‘aluvchanlik, o ‘tkazuvchanlik, qisqaruvchanlik, avtomatiya xossalariga ega. Miokardning skelet mushaklaridan farqi shuki, u funksioanl birlik (sinsitiyadan) iborat. Q o ‘z g ‘alish miokardning qaysi bir nuqtasida vujudga kelmasin, butun miokardga tarqalib, tolalam i hammasini q o ‘z g ‘atadi. Buning sababi shundaki, miokardning ishchi tolalari oraliq disklar-neksuslar yordamida o ‘zaro bogian gan . www.ziyouz.com kutubxonasi N eksuslam ing elektr oqim iga k o ‘rsatadigan qarshiligi juda kam. Ular orqali q o ‘z g ‘alish qarshilikka uchramay, tez tarqaladi. Shuning uchun ham yurak yakka tola singari «bor yoki yo‘q» qonuniga bo‘ysunadi. Bu qonunga k o ‘ra, yurak ta*sirlanuvchi omillarga o ‘zining butun ishchi mushak tolalari bilan javob beradi, yoki ta’sirot b o ‘sag‘asi past b o‘lgan holda bejavob qoladi (18-rasm ). 18-rasm. Yurak mushagining qisqarish xususiyati (A) va skelet mushaklari (B) 1-qisqarish balandligi; II-ta'sirlovchi kuch («bor yoki yo'q» qonuni). Yurakning oH kazuvchi tizim ida o ‘tkazadigan tolalar to ‘p -to ‘p b o ‘lib turadi va asosan uchta tugun hosil qiladi ( 19-rasm). Birinchi tugun yurakning o ‘ng b o ‘lmasida, yuqori va paski qavak venalaming (1,2) quyiladigan joylari oralig‘ida b o ‘lib, sinoatrial yoki Keyt- Flek tuguni (3) deb ataladi. Ikkinchi tugun ham o ‘ng b o ‘lmada, ammo atrioventrikular to‘siqning oldida b o ‘ladi. Bu tugun Ashoff-Tovar tuguni, yoki atrioventrikular tuguni (4) deb yurtiladi. Ashoff-Tovar tugunidan bitta www.ziyouz.com kutubxonasi tutam boshlanadi, bu tutam, atrioventrikulyar to‘siqdan o*tib, o ‘ng qorincha bilan chap qorincha o ‘rtasidagi to ‘siq orqali qorinchalarga tushadi. Bu tugun Giss tuguni (5) deb ataladi. Giss tuguni atrioventrikulyar to ‘siq orqali оЧш* ekan, ikki tarmoqqa b o iin a d i, biri o ‘ng qorinchaga, ikkinchisi chap qorinchaga boradi. Shuning uchun ham bu tarmoqlar Giss tugunining o ‘ng va chap tarmoqlari yoki oyoqlari deb ataladi ( 6 ). Yurak ritmini boshqaruvchi tugun sinoatrial tugunidir (3). U yurak qisqarishini vujudga keltiruvchi va yurak ritmining birlamchi. (bosh) peysmekeri hisoblanadi, ya’ni q o ‘z g ‘alish birinchi marta sinoatrial tugunda paydo b o ia d i. Undan q o ‘z g ‘alish jarayoni o ‘ng va chap boim alarning mushak tolalariga o ‘tadi. Q o ‘z g ‘alish boim alar mushaklari b o ‘ylab tarqalib, yurakning o ik a zu v ch i tizimidan bir qismi b o ig a n atrioventrikular tuguniga boradi. Yurakning o ‘tkazuvchi tizimi q o ‘z g ‘alishni boim alardan qorinchalar miokardiga o ‘tkazish vazifasini o ‘taydi. Q o‘z g ‘alish Kcyt-flek tugunidan tarqalib, Asvhoff-Tovar yoki atrioventrikular tugunga o ‘tadi va s o ‘ngra Giss tutamining o ‘ng va chap oyoqchalari orqali yurakning o ‘ng va chap qorinchalariga o ‘tadi. Atrioventrikular tugun yurak ritmining ikkilamchi peysmekeri hisoblamJi 0 ’tkazuvchi tizimning oxirgi tarmoqlari Purkine tolalarining Ю‘гюап iborat. Bu tolalar endokard ostida joylashgan b o ia d i. Purkine tolalari miokardning mushak tolalari bilan anastomoza (birikish) hosil qiladi. Q o‘z g ‘alish o ‘tkazuvchi tizimning tarmoqlari b o‘ylab yurak m^shagining hammasiga yetib boradi va uning qisqarishiga sabab b o ia d i. Shundav qilib, yurakni qisqartiruvchi impuls sinoatrial tugunda paydo b o iib , o ‘ng va chap boim alarning qisqaruvchi miokardi b o ‘ylab tarqaladi va atrioventrikular tugunga beriladi. Impulslar bu tugundan Giss tutami b o ‘ylab o ‘ng va chap qorinchalarga o ‘tadi, ulaming sistolasiga sabab b o‘ladi. Impulslarning retrograd (teskarisiga) o ‘tkazilishi mumkin emas. Yurak avtomatiyasi Yurak mushaklariga xos b o ig a n yana bir xususiyat ularning avtomatiyasidir. Agar baqa yoki boshqa biror hayvonning yuragini ajralib olib, fiziologik critmaga solib q o ‘yilsa, u tanadan va asab tizimidan ajartilganligiga qaramay, m aiu m vaqt davomida qisqarib-kengayib ishh*b turadi. Yurakning o‘z-o‘zidan bunday ishlash xususiyati yurak avtomatiyasi deyiladi. Odam tanasidagi boshqa a’zolam ing birortasi bundav xususiyatga ega emas. Yurakda avtomatiyaning gradiyent qonuni mavjud. Odam yuragida sinoatrial tugun ritm yetakchisi rolini o ‘ynaydi. Bu tugun bir daqiqada 70 ga yaqin impulsni vujudga keltira oladi. Q o‘z g ‘alish sinoatrial tugunga yetib kelib, shularda bir oz vaqt (0.02-0.04 s) to ‘xtalib qoladi. Q o ‘z g ‘alish atrioventrikular tugundan yurakning o ‘tkazuvchi tizimi b o ‘ylab yuqori tezlikda (2 m/s) tarqaladi, shuning uchun ham qorinchalarning hamma qismi deyarli bir vaqtda q o ‘z g ‘alib, qisqaradi. www.ziyouz.com kutubxonasi Yurakning avtomatik ravishda qisqarishi faqat sinoatrial tugun faoliyatigagina b ogiiq emas. Uning oikazuvchi tizimining boshqa qismlari ham o ‘z-o4zidan impuls vujudga keltirish imkoniyatiga ega. Ammo, o ‘tkazuvchi tizimning qaysi bir qismi sinoatrial tugundan qancha uzoq b o isa , unda hosil b oigan impulslarning soni shuncha kam boiadi. Atriovehtrikular tugun bir daqiqada 40-60 impuls vujuaga keltira olsa, Giss tutami 30-40 impuls paydo qiladi. Purkine tolalari esa faqat 20 impuls hosil qilishi mumkin. Yurakning ish faoliyati organizmning massasi va metabolizm darajasiga b ogiiq . Kam harakatlanuvchi hayvonlarda boshqalarga qaraganda yurakning qisqarish tezligi kamroq boiadi. Masalan: yurak qisqarishi kichik qushlarda I daqiqada 200-300 ga teng, uy hayvonlarida 150-300, sichqonda 300-500, quyonda- 200, mushukda -125, itda-80, otda va filda 25-40. Yurakning ishchi hujayralar membranasi qutblangan b oiib , uning tashqi sathida musbat ionlar va ichki sathida manfiy ionlar mavjud. Membrananing qufbtarga ajratishmmg sababi Na+ va K+ ionlaming assimetrik (tengsiz.) taqsimlanishi hisoblanadi. K+ ionlarning diffuziyasi natijasida membrananing tashqi sathida musbat zaryadlar miqdori oshadi, ammo uning ichki sathida manfiy zaryadlar paydo boiaveradi. Tinch holatda issiq qonli hayvonlar miokardida potensiallaming tafovuti 60-80 mV ni tashkil etadi. Q o‘z g ‘algan paytda esa Na+ ionlari hujayra ichiga kira boshlaydi, ammo membrananing tashqi sathida manfiy elektrik zaryadlar paydo boiadi va potensialning farqi boshlanadi. Bu holda ta’sir potensialining amplitUdasi 100 mV ga yetadi. Ishlayotgan yurakning sistola siklida elektrik tok bilan ta’sir qilsak, Download 5.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling